Lalka

LalkaLalka - jest bardzo ważną zabawką na etapie wczesnego rozwoju dziecka, zajmuje ona szczególna pozycję, wśród zabawek, ale mimo to... – jest bardzo ważną zabawką na etapie wczesnego rozwoju dziecka, zajmuje ona szczególna pozycję, wśród zabawek, ale mimo to nie możemy rozpatrywać jej jedynie w kategoriach ludycznych. Wiele łączy ją z obrzędami, wierzeniami, kultami, magią, sztuką, modą i wieloma innymi dziedzinami naszej egzystencji. Istotę laki można rozpatrywać w wielu kategoriach. Oto jak lalkę opisywał Wiktor Hugo w powieści ,Nędznicy: LalkaLalka - jest bardzo ważną zabawką na etapie wczesnego rozwoju dziecka, zajmuje ona szczególna pozycję, wśród zabawek, ale mimo to... to przemożna potrzeba, a zarazem jeden z najbardziej uroczych instynktów małych dziewczynek. Troszczyć się o kogoś, stroić, ubierać, rozbierać, ubierać na nowo, pouczać, łajać, nieco kołysać, pieścić, usypiać, wyobrażać sobie, że ,,coś” jest ,,kimś”- w tym zawiera się cała przyszłość kobiet. LalkaLalka - jest bardzo ważną zabawką na etapie wczesnego rozwoju dziecka, zajmuje ona szczególna pozycję, wśród zabawek, ale mimo to... wiąże się z problemem egzystencji człowieka jako istoty biologicznej i społecznej. Od lalki zaczyna się edukacja emocjonalna dziecka, edukacja przyszłej kobiety, matki, babki. LalkaLalka - jest bardzo ważną zabawką na etapie wczesnego rozwoju dziecka, zajmuje ona szczególna pozycję, wśród zabawek, ale mimo to... jest jednym z niewielu przedmiotów, który nie tylko sam ulega metamorfozie, przechodząc błyskawicznie ze świata dziecięcego do dorosłego, ze świata zabawy do świata poważnego i odwrotnie, ale dokonuje metamorfozy podmiotu- dziecka lub dorosłego.

Jako zabawka zawsze jest ,, dzieckiem dziecka” i zmienia dziecko w matkę. Jednak ten aspekt nie dotyczy lalek modelek, a w szczególności laki Barbie. LalkaLalka - jest bardzo ważną zabawką na etapie wczesnego rozwoju dziecka, zajmuje ona szczególna pozycję, wśród zabawek, ale mimo to... nie musi być przedmiotem realnym, postacią przypominającą ludzką. Może być zwyczajnym kijkiem lub gałgankiem. Zabawa lalką odbywa się w sferze wyobraźni. Ważne jest aby dziecko miało świadomość, że wszystkie czynności, które wykonuje, na przykład spanie, ubieranie, chodzenie, leżenie, mówienie itp., spełnia za nią bawiące się dziecko. Lalki mechaniczne, które wykonują niezdarnie kilka czynności i wydają kilka dźwięków bądź słów, nie pozwalają na dokonanie najbardziej fascynującego zabiegu ludycznego, zamiany martwego w żywe. LalkaLalka - jest bardzo ważną zabawką na etapie wczesnego rozwoju dziecka, zajmuje ona szczególna pozycję, wśród zabawek, ale mimo to... mechaniczna poprzez sztuczne wykonywanie pewnych czynności uwidacznia martwość przedmiotu, zniewala i ogranicza fantazję dziecka. LalkaLalka - jest bardzo ważną zabawką na etapie wczesnego rozwoju dziecka, zajmuje ona szczególna pozycję, wśród zabawek, ale mimo to... zawsze rozwija się z dzieckiem. We wczesnym dzieciństwie przestaje już być zabawką chłopców i towarzyszy już tylko zabawie dziewczynek. Nie ma jednolitego poglądu na genezę lalki. Wiele osób chętnie przyjmuje wersję funkcjonującą w świecie baśni i legend. Za jej stwórcę uznaje się francuskiego pisarza doby romantyzmu, zbieracza legend i opowieści ludowych, Charlsa Nodiera. W jego opowieści możemy się dowiedzieć, że to mała siostra Kaina i Abla po raz pierwszy wzięła do rąk gałąź, owinęła ją w liście, kołysała i pieściła w taki sam sposób jak to robiła jej matka Ewa. Opowieść Nodiera nie jest potwierdzona żadnymi dowodami, ale można z niej wywnioskować, że pierwsza LalkaLalka - jest bardzo ważną zabawką na etapie wczesnego rozwoju dziecka, zajmuje ona szczególna pozycję, wśród zabawek, ale mimo to... pojawiła się zapewne wraz z pierwszą małą dziewczynką. Stąd wynika jak silna jest potrzeba zabawy lalką u dziewczynek i jak wielka rolę ona spełnia. Bardziej istotnym zagadnieniem niż moment kiedy powstała LalkaLalka - jest bardzo ważną zabawką na etapie wczesnego rozwoju dziecka, zajmuje ona szczególna pozycję, wśród zabawek, ale mimo to..., jest to w jaki sposób ona powstała i w jakich warunkach. Częściowo odpowiedzi na to pytanie możemy szukać u współczesnych ludów pierwotnych. Badania nad brazylijskimi Indianami Kaduweo, prowadzone przez Cloudea Levi-Straussa, zaowocowały następującym spostrzeżeniem. Znajdowano bowiem u dzieci statuetki rzeźbione z drewna i przybrane świecidełkami, służyły one do zabawy. Podobne posążki przechowywane były starannie przez starsze kobiety w koszykach i najprawdopodobniej były to wizerunki bóstw. Natomiast badania prowadzone na terenie Afryki dowodzą, że wielokrotnie figurki kultowe, fetysze czy lalki magiczne sprowadzające płodność zmieniły swoje funkcje stając się zabawkami dzieci. Podobnym przykładem przekształcenia figurki kultowej w zabawkę dostarczają obrzędy północnoamerykańskich Indian Hopi. Do swych uroczystości wykonują niewielkie, barwne figurki czczonych przez nich półboskich istot, po skończeniu obrzędu są one przekazywane dzieciom jako zabawki. Ciekawym zjawiskiem są lalki magiczne. Używane były one w starożytnym i średniowiecznym Rzymie, na Cejlonie, w Indiach, Islandii i Egipcie, a także na ziemiach polskich wśród ludów słowiańskich. Magiczne zabiegi polegały głównie na tym, że lalkę wykonaną z drewna, szmatek, gliny czy wosku nakłuwano szpilkami, lub specjalnie do tego przygotowanymi gwoździkami w wyznaczonych miejscach. Zabiegi takie miały na celu zemstę, spowodowanie choroby lub śmierci szczególnie znienawidzonej osoby. Obecnie są spotykane na poważnych obszarach Europy, Azji, obu Ameryk, Australii i Afryki.

W cywilizacjach starożytnych lalki posiadały wyodrębniony już charakter. Były one bądź to zabawkami, bądź figurkami kultowymi, fetyszami, modelami czy dziełami sztuki. Najwięcej zachowanych lalek jak, ich ikonograficznych przedstawień oraz przekazów literackich pochodzi ze starożytnej Grecji i Rzymu. Starożytne lalki były zazwyczaj wykonane z trwałych materiałów takich jak alabaster, kości zwierzęce czy wypalane z gliny. Mogły być również zrobione z drewna, skóry, wełny lub innych tkanin. Wiele z nich miało ruchome kończyny i były bogato malowane, zdobione. Często spotykane były wraz z miniaturowymi mebelkami i wyposażeniem i innymi akcesoriami, które od XVI w. zwano w Europie ,, domem lalek”. Starożytne lalki były zabawkami dzieci i dorosłych, często również łączyły w sobie funkcję ludyczną z magiczną. Dziecko tuż po urodzeniu dostawało swoje pierwsze zabawki, a rozstawało się z nimi w przypadku dziewczynek tuż przed zaślubinami, a w przypadku chłopców w momencie uzyskania dojrzałości.

Nieodłącznymi akcesoriami lalek są zawsze ,,domy lalek”. Przez pojęcie ,,domu lalek” rozumiemy nie tylko klasyczną zabawkę dla dzieci, ale również niektóre rodzaje szopek. Początków ,,domów lalek” – zabawek można szukać już w starożytności. Ówczesne ,,gospodarstwa lalkowe” znajdowane są w wykopaliskach i w grobach dzieci. Pełniejsza i nowa postać tego typu domów jest spotykana w Europie już w początkach XVI w. Natomiast rozkwit ich popularności przypada na wiek XVIII i pierwszą połowę wieku XIX. Modne były szczególnie w Niemczech, Anglii, Holandii, Francji i we Włoszech. Właśnie we Włoszech powstają niezwykłe zabawki dla dorosłych- ,,miasta lalek”. Są to wspaniałe, w szczególności neapolitańskie szopki. Ich idea i cele miały wiele wspólnego z ,,domami lalek”. Zarówno jedne jak i drugie były odzwierciedleniem zjawisk epoki. ,,Domy lalek” były zminiaturyzowanymi kopiami ówczesnych domów mieszkalnych. ,,Zamieszkiwały” ja lalki wyobrażające rodziców, dzieci, służących, ubrane w aktualnie noszone stroje. Każdy ,,domek lalek” w zależności od statusu ,,rodziny”, która w nim ,,mieszkała” posiadał odpowiednie wyposażenie wnętrz i urządzenia. Zarówno ,,domy lalek” jak i ,,miasta lalek” wiernie odzwierciedlały różnice i podziały społeczne panujące w konkretnej epoce. Widać to było nie tylko w materiałach jakie były użyte do produkcji ubrań zabawek, ale i w materiałach i wykonaniu samych lalek. Te z wyższych sfer miały idealnie wypolerowane, kształtne, symetryczne członki wykonane z wosku, te z niższe rangą były zrobione ze skóry, a te, które odzwierciedlały najbiedniejsze warstwy społeczne zamiast rąk i nóg miały po prostu patyki.

Szczególną kategoria lalek są lalki religijne. Ich początek wiąże się z kultem religijnym. Miały one przygotowywać dzieci do pobożności poprzez naśladowanie obrzędów i różnego rodzaju przejawów życia religijnego. W dużej przewadze były to laki przedstawiające biskupów, świętych, księży, zakonnice. Uzupełnić można było je w takie akcesoria jak kaplice, kościoły, szopki, miniaturowe ołtarze i krucyfiksy, naczynia liturgiczne, całe zestawy lalek i przedmiotów służących do zabawy w nabożeństwa, procesje, pielgrzymi itp. Ojczyzną tych zabawek są Niemcy, ale produkowane były również we Francji, we Włoszech, Anglii.

Inna kategoria, w której laka spełnia bardzo ważną rolę jest świat mody. Lalki zawsze były atrybutem tego świata i są nimi nadal, jednak dziś ich rola jest już nie tak znacząca jak kiedyś. Dziś funkcję, jaką kiedyś spełniały lalki- modelki realizują katalogi, magazyny mody i żurnale. Po raz pierwszy zanotowano, że lalka- modelka była użyta we Francji w 1391r. Zawieziono ją wtedy do Anglii, aby zapoznać tamtejszy dwór z najnowszymi trendami mody francuskiej, wprowadzonymi właśnie przez ówczesna królową Francji, Izabelę Barwarską. Podobna lalkę otrzymała Madeleine de France, córka Karola VII i w takim samym celu w 1497r. Anna de Bretagne ofiarowała dużych rozmiarów lalkę- modelkę Izabeli Hiszpańskiej. W kolejnych wiekach taki sposób propagowania mody francuskiej staje się coraz bardziej popularny. Od XVII w. lalki- modelki wysyłane są do Anglii, Niemiec, Włoch, Hiszpanii i innych krajów. Nazywano je ,,Grandes Pandores” lub ,,Petits Pandores” od nazwy nieregularnej piechoty węgierskiej, albo ,,Poupee de la rue Saint- Honore” bądź ,,Grand Fourier de la mode”. Zróżnicowana była wielkość lalek, najmniejsze mieściły się w łupinie orzecha, natomiast ,,Grande Pandore” była rozmiarów dorosłej kobiety. Ciekawe jest to, że lalki- modelki miały niezwykły przywilej podróżowania wraz ze swoimi opiekunami bez ograniczeń. Mogły przekraczać wszelkie granice bez względu na sytuacje polityczno- społeczne i toczące się wojny. Swoją funkcję lalki- modelki zaczynają tracić w II połowie XIX w. Zaczynają wtedy być wypierane przez wchodzące na rynek czasopisma z modą. Ich ostateczny upadek dokonał się na przełomie wieków, choć trzeba wspomnieć, że miały swój krótki renesans w czasie II Wojny Światowej. W 1940 r. znany aktor i animator teatru lalek, Jacques Chesnais, stworzył ekipę lalek- modelek ubranych przez najlepszych krawców paryskich. Został on upoważniony przez rząd francuski do prezentowania za granicą najnowszych kreacji. Dziś podobną rolę do wyżej przedstawionych przykładów lalek- modelek spełniają tzw. lalki regionalne, które prezentują stroje ludowe. Są one bardzo popularne we wszystkich krajach Europy i poszukiwane przez kolekcjonerów, ale podarowane dzieciom stają się często zabawkami.

Wybrana literatura przedmiotu:
Bujak Jan, O genezie i zmiennych funkcjach lalki, ,,Zeszyty naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego”, zeszyt 18, Kraków 1983r.
Bujak Jan, Zabawki w Europie . Zarys dziejów- rozwój zainteresowań, Kraków 1988r.
Hugo Victor, Nędznicy, t. 2, Warszawa 1956r.
Magia lalki. Geneza i zmienność funkcji lalki, pod. red. Ryszarda Zięzio, Kielce 1995r.