Karol Marks – materializm historyczny

Myśl Marksa wywarła wielki wpływ na nauki społeczne i humanistyczne oraz sztukę. Marks nigdy nie wypowiadał się na temat kultury, ale jego następcy  rozwinęli formułowane przez niego i jego współpracownika, Fryderyka Engelsa, problemy związane z alienacją, ideologią, historią i wartościami.

Karol MarksUrodził się 5 maja 1818 r. w Trewirze (Pruska Nadrenia). Ojciec jego był adwokatem, Żydem, który w 1824 r. przeszedł... urodził się w 1818 roku w Trewirze, mieście, które wówczas należało do Prus. Pochodził z żydowskiej rodziny, która przeszła na chrześcijaństwo. Studiował prawo w Bonn i Berlinie, a w roku 1842 został redaktorem „Rcheinische Zeitung”, w tym też roku poznał Fryderyka Engelsa, z którym do końca życia łączyły go więzy przyjaźni i współpracy. W latach czterdziestych zapoznawał się z pismami francuskich utopistów, a łącząc ich idee z wątkami zaczerpniętymi z filozofii Hegla, zaczął budować koncepcję świadomości jako wytworu ludzkiej pracy. W tekstach, które później, w 1927 roku, zostały opublikowane, jako Rękopisy ekonomiczno – filozoficzne z roku 1844, dowodzi, że kapitalizm jest ostatnim z ciągu sposobów produkcji wyobcowujących robotników od ich własnej pracy. Wcześniejsze sposoby produkcji to komunizm pierwotny, niewolnictwo (w antycznej Grecji i Rzymie) i feudalizm. W 1846 roku napisał wraz z Engelsem Ideologie niemiecką , gdzie padają między innymi później często powtarzane słowa: „Myśli klasy panującej, są w każdej epoce myślami panującymi”. Manifest komunistyczny, napisany w 1848 roku,  głosił, że cały dotychczasowe dzieje to dzieje walk klasowych, i zapowiadał zwycięstwo proletariatu przemysłowego nad społeczeństwem kapitalistycznym. Upadek kapitalizmu otworzy drogę do socjalizmu i ostatecznie do jeszcze wyższej formy społecznej: komunizmu, który stanowić będzie kres wszelkiej alienacji.

Radykalne poglądy polityczne Marksa sprawiły, że musiał opuścić najpierw Prusy, a później Francję i Belgię. Ostatecznie wraz z rodzinaZdrowa rodzina = zdrowe dzieci Kochający rodzice pragną dla swoich dzieci dobra, czynią dla nich wszystko, aby im pomóc i... osiedlił się w Anglii, gdzie podjął pracę nad swym najambitniejszym dziełem: Kapitałem: szczegółową analizą rozwoju i funkcjonowania ekonomii politycznej kapitalizmu. Zmarł w Londynie w 1883 roku.

W centrum jego rozważań znalazła się analiza towaru, której punktem wyjścia było wskazanie na występującą w kapitalizmie sprzeczność między wartością rynkową konkretnego produktu a wartością, jaką ma dla kogoś, kto może zrobić z niego taki czy inny pożytek (wartością użytkową). Z dyktowanego przez kapitalizm punktu widzenia wartość rynkowa dóbr i ludzi znaczy więcej niż sami ludzie. W efekcie i dobra, i ludzie, staja się tylko towarami, ocenia się więc jedynie ze względu na ich wartość wymienną. Kapitalistyczny podział dóbr według ich wartości rynkowej, powoduje ogromną dysproporcję pomiędzy bogatymi a biednymi, a także olbrzymie marnotrawstwo zasobów.

Marks twierdził, że podstawą wszelkich nierówności społecznych są stosunki ekonomiczne występujące we wszystkich znanych nam ustrojach (z wyjątkiem pierwotnego komunizmu) zawsze występowała fundamentalna sprzeczność pomiędzy tymi członkami społeczeństwa, którzy posiadają środki produkcji i sprawują nad nimi kontrolę, a całą reszta, która aby żyć, musi pracować, i to na warunkach narzuconych przez ta pierwsza grupę. Według Marksa nierówność ta polega na tym, czy ktoś jest właścicielem środków produkcji czy właścicielem tylko własnej siły roboczej. Poprzez rozwój kapitalistyczny struktura klasowa sprowadza się do dwóch grup: proletariatu i burżuazji. Relacja między nimi jest asymetryczna: władza przysługuje przede wszystkim burżuazji.Ten antagonizm powoduje, że społeczeństwo poszukuje coraz to nowszych form wyzysku. W naturze kapitalizmu leży chęć niszczenia wszelkich innych sposobów produkcji, przez co sprzeczność między burżuazją a proletariatem ciągle wzrasta. Konsekwencją tych walk jest rewolucyjny bunt proletariatu, który ostateczne obala swych wyzyskiwaczy.

Pytania jakie stawia Marks dotyczą sposobu uzyskania przez burżuazję statusu klasy dominującej, pomimo iż jest ona mniejszością. Dochodzi do wniosku, że po pierwsze dzięki swej władzy ekonomicznej burżuazja, sprawując kontrolę nad instytucjami państwa, sprawuje też władzę polityczną, przez co uzyskuje monopol na zgodne z prawem użycie siły. Po drugie, dzięki swej dominacji w państwie, burżuazja sprawuje też władzę nad kulturą, poprzez wspieranie i upowszechnianie przekonania oraz wartości, które utrwalają istniejące stosunki, budując dla nich usprawiedliwienie w pozaekonomicznych sferach doświadczenia społecznego. Przykładem mogą być sfery duchowości i religijności, w których według Marksa przeświadczenia podtrzymywane są przez  instytucjonalnie zorganizowaną religię i maja maskować nierówności społeczne („religia to opium dla ludu”). W kontekście tym kultura ujęta jest jako ideologia oraz spolaryzowany obraz świata, który służy interesom burżuazji. Kultura jako ideologia wypacza myślenie proletariatu, jest narzędziem budowania iluzji, które przesłaniają własne interesy robotników.

Zasadnicza teza koncepcji kultury Marksa i marksistów brzmi: kultura daje jedynie fragmentaryczny obraz świata, często promując „fałszywą świadomość”.Burżuazja ma władzę, a dzięki temu dostęp do wiedzy, a posiadając władzę i wiedzę może stać się dominującą siłą kulturową. Marksizm zwraca uwagę na powiązania między władzą, wiedzą a kulturą i proponuje podejście, dla którego kulturowe przekonania oraz praktyki staja się kodem dla stosunków władzy.

Według Marksa kulturowe formy i praktyki, w których krystalizują się różne postacie świadomości społecznej, maja źródła społeczne, a główna w tym rolę odgrywają stosunki społeczne charakterystyczne dla danego sposobu produkcji. Mogłoby się wydawać, że w takim ujęciu kultura biernie odzwierciedla materialną bazę społeczeństwa, lecz Engels wyraźnie się temu sprzeciwiał. Faktem jest,że Marks i Engels odmawiali kulturze istotnej roli w głębokich zmianach społecznych. Nie sądzili, by na przykład malarstwo czy powieść mogły same istotnie przekształcić ludzkie widzenie świata i otworzyć nowe perspektywy działania, niepodobna im jednak odmówić jakiejkolwiek w  tym roli.

Do dnia dzisiejszego toczy się dyskusja, jak wielka jest determinująca siła bazy ekonomicznej i jaki stopień autonomii przysługuje nadbudowie. Williams stwierdza, że u Marksa baza i nadbudowa nie są całościami jednoznacznie i sztywno ograniczonymi, a relacja między nimi ma charakter dynamiczny i plastyczny, co sprawia, że nie podobna w jednej formule zamknąć ich wzajemnego związku i współoddziaływania, gdyż o tym w każdej sytuacji muszą rozstrzygać empiryczne badania. Takie właśnie jest podejście marksizmu kulturowego, w którym metafora bazy/nadbudowy traktowana jest jako postawienie problemu, a nie jego rozwiązanie. Historycznie rzecz biorąc najważniejszym wyzwaniem wobec marksizmu była myśl Maxa Webera.

Na badania nad kulturą najsilniejszy wpływ wywarli następcy Marksa, a przede wszystkim G˙orgy Lukács, szkoła frankfurdzka i Gramsci. Bardzo płodna okazała się marksistowska koncepcja alienacji . Marksistowscy teoretycy kulturę ujmują zawsze w powiązaniu ze sposobem produkcji, uważając ją za historyczny produkt ludzkiej pracy, a nie ucieleśnienie jakiś ponadczasowych wartości, a zarazem widząc jej dwoiste aspekty: z jednej strony jest wyrazem ludzkiej alienacji, z drugiej niesie w sobie utopijny potencjał projektów świata bez alienacji. Wyrastające z marksowskiej inspiracji teorie ideologii interpretują twory kulturowe z ich relacji do struktur społecznych, co między innymi przyniosło wiele wartościowych prac poświęconych kulturze przemysłowej i mediom masowym.

Marksowski model nadbudowy i bazy:

1. nadbudowa

• Struktura rodziny,
• systemy przekonań religijnych i innych,
• formy organizacji politycznych,
• systemy prawa i edukacji
  

2. baza materialna/sposób produkcji

• stosunki produkcji
• społeczne stosunki w miejscu pracy (robotnik – majster, umowy o pracę, warunki pracy)
• stosunki własności: normy prawne i obyczajowe regulujące posiadanie

3. siły wytwórcze

• ziemia, surowce, siła robocza, zakłady produkcyjne, narzędzia i technologie

Karol Marks – materializm historyczny” src=”https://e-tg.pl/wp-content/uploads/pomnik-marksa-i-engelsa-na-forum-w-berlinie-300×225-1.jpg” alt=”Karol Marks – materializm historyczny” width=”300″ height=”225″ /> Karol Marks – materializm historyczny

Bibliografia:

1. Elaine Baldwin, Brian Longhurst, Scot McCracken, Miles Ogborn, Greg Smith, Kultura, władza i nierówność. Marks i marksizm, w: Wstęp do kulturoznawstwa, przekład Maciej Kaczyński, Jerzy Łoziński, Tomasz Rosiński, Poznań 2007.
2. Engels F., Marks K., Manifest komunistyczny, Warszawa 2006.
3. http://www.marxists.org/polski/lenin/1914/07/karol_marks.htm