Cmentarz żydowski

Cmentaż żydowski. Symbolika macew.

Cmentarz żydowskiCmentaż żydowski. Symbolika macew. Cmentarz żydowski, można określić kilkoma nazwami. W języku hebrajskim są to: „bet chaim” (dom życia), „bet..., można określić kilkoma nazwami. W języku hebrajskim są to: „bet chaim” (dom życia), „bet olam” (dom życia wiecznego) czy też „bet kwarot” (dom grobów), które pojawia się już w Biblii (Nechemja 2:3). W języku jidisz: „gute ort” (dobre miejsce), „hajlike ort” (święte miejsce). Nazwa kirkut nigdy nie była używana przez Żydów, wywodzi się z niemieckiego Kirchhof, oznaczającego dziedziniec kościelny, na którym grzebano zmarłych. Tym słowem mówili nie-Żydzi na Cmentarz żydowskiCmentaż żydowski. Symbolika macew. Cmentarz żydowski, można określić kilkoma nazwami. W języku hebrajskim są to: „bet chaim” (dom życia), „bet... głównie na terenach Galicji. W różnych terenach Polski możemy usłyszeć nazwy: kierkow, kerchoł czy też okopisko o pejoratywnym wydźwięku.

Przy wyjściu z cmentarza znajduje się studnia, w której należy dokonać ablucji, ponieważ jest to miejsce zarówno święte jak i rytualnie nieczyste. Fakt ten uniemożliwia wstęp na jego teren kapłanom, od zakazu odstępuje się w przypadku pochówku bliskich im osób. Jednak nawet wtedy muszą zachowywać stosowny dystans od grobu.

Z pojęciem cmentarza żydowskiego wiąże się nienaruszalność, rozumiana jako totalny zakaz ingerencji w tym miejscu. Niedopuszczalne jest przenoszenie, likwidacja lub zmiana charakteru miejsca, na którym położony jest cmentarz. Szczątki ludzkie mają bowiem oczekiwać na przyjście Mesjasza. Cmentarzy żydowskich nie można rozkopywać a ekshumacja dopuszczalna jest jedynie w przypadku zagrożenia powodzią lub możliwości przeniesienia zwłok do Ziemi Świętej. Jeśli teren cmentarza został już całkowicie zapełniony i niemożliwe jest dokupienie nowego terenu, wówczas na starych grobach usypuje się grubą warstwę ziemi, tzw nasyp. Warstw tych może być bardzo dużo, tak jak na starym żydowskim cmentarzu w Pradze, gdzie usypano aż dwanaście poziomów ziemi.

Wybór położenia cmentarza jest ściśle określony, tj. powinien znajdować się w odległości 50 amot (około 25-30 metrów) od miasta. Również kierunek składania ciał (hebr.: kiwun kwarot) w grobach nie jest przypadkowy. W całej diasporze przyjęty jest zwyczaj układania zwłok rzędami, kierunek natomiast jest rzeczą sporną. Bowiem niektórzy kładli ciało głową na zachód a nogami na wschód (w kierunku Jerozolimy), inni zaś z południa na północ. Istnieje również praktyka składania ciał przodem do bramy wyjściowej cmentarza, co stanowi aluzję do idei ożywienia zmarłych, zgodnie z którą wszyscy zmarli znajdą się w Ziemi Świętej. Zmarłych nie powinno grzebać się jeden obok drugiego, chyba, że ścianka pomiędzy nimi może samodzielnie stać i ma przynajmniej 15 centymetrów. Jednak jeśli to możliwe między ciałami powinna być zachowana odległość 54 centymetrów. Trumien nie wolno kłaść bezpośrednio na sobie, jest to możliwe jedynie w przypadku utworzenia wcześniej wspomnianego nasypu. Wbrew ludowym podaniom, zmarłych składa się do grobu nie w pozycji kucznej lecz leżącej. Charakterystyczny dla cmentarzy żydowskich jest podział na część żeńską, męską i dziecięcą. Często w pobliżu wejścia chowano rabinów, cadyków i inne osoby zasłużone dla lokalnej społeczności.

Groby żydowskie przybierały w różnych okresach inne formy – od stosu kamieni, poprzez pojedynczy, pobielony kamień, gronby jaskiniowe i kute w skałach po monumentalne grobowce jakie można spotkać do dziś dnia w Dolinie Cedronu w Jerozolimie, gdzie spoczywają Absalom i Zachariasz. Według żydowskiej tradycji oznaczanie grobów napisami miało uchronić kapłanów przed nieczystością na jaką byli narażeni na cmentarzu, a także ostrzeżeniu zwykłych ludzi aby rozważnie stąpali po ziemi, w której spoczywają ciała.

Formy grobów ewoluowały pod wpływem kultury, z którą dana społeczność miała kontakt. W Bet Szearim w Galilei, gdzie znajduje się ogromna nekropolia z II-IV wieku, na ścianach pomieszczeń grobowych lub sarkofagów obok symboli czysto żydowskich (jak menora, aaron ha-kodesz, szofar, lulaw i etrog) występują symbole uniwersalne, używane w świecie starożytnym. Są to na przykład wieńce, ptaki, naczynia z owocami, a nawet postaci ludzkie. Poza Palestyną od II do IX wieku używane były nekropolie katakumbowe (Rzym, Kartagina, Sycylia, Malta, Sardynia i in.) Również tu typowo żydowskie symbole sąsiadują z elementami greckimi irzymskimi. W diasporze występowały także cmentarze naziemne (stele nagrobne z I ieku p.n.e. z Leontopolis w Egipcie, nagrobki na wybrzeżach basenu Morza Śródziemnego i in.).

Nagrobki średniowieczne, które przetrwały niewielkiej ilości do naszych czasów, obrazują zubożenie ornamentyki, która w tamtym okresie była typowo żydowska. Od XVI wieku rozpoczął się rozkwit zdobienia macew. Motywy plastyczne zaczynają być równie ważne jak tekst, a nawet ważniejsze, co przejawia się w zachwianego stosunku proporcji zajmowanego miejsca przez ornament do tekstu. Symbole umieszczane na nagrobkach odnoszą się do żalu, motywu śmierci, przemijania, a także związane są z życiem zmarłego, statusu społecznego, stosunku do religii, cech osobowych, zawodu. Motywy używane do zobrazowania tych informacji czerpane są z Biblii, historii Izraela, życia codziennego. Ornamentyka macew jest bardzo zróżnicowana i daje nam szerokie spektrum przemian społecznych jakie zachodziły u Żydów. Na różnych terenach możemy spotkać się z zupełnie innymi symbolami, jednakże większa część z nich jest obecna na wszystkich cmentarzach.

SYMBOLE

Błogosławiące dłonie – oznaczone nimi są groby kapłanów (hebr. kohen, kohanim), męskich potomków arcykapłana Aarona, którzy składali ofiary i sprawowali kult w świątyni Jerozolimskiej. Dotyczą ich pewne szczególne prawa co do czystości rytualnej. Podczas czytania niektórych modlitw unoszą dłonie w celu błogosławienia wiernych. GestGest jako rodzaj komunikacji niewerbalnej Gesty i inne ruch ciała towarzyszą niemal każdej rozmowie. Gdy mówimy, bardzo często pomagamy sobie... ten uwieczniony jest na macewach.

Dzban i misa – symbol ten oznacza, że w grobie spoczywa lewita (hebr. lewiim), czyli potomek rodu Lewiego, którzy w świątyni pomagali kapłanom przy składaniu ofiar. Do ich obowiązku należało rytualne obmycie dłoni przed błogosławieństwem. Jest to jeden z dwóch jednoznacznych symboli umieszczanych na nagrobkach (drugim są błogosławiące dłonie).
Księgi – występuję pojedynczo lub rzędami ustawione na półkach, zdobią groby mężczyzn dla podkreślenia ich uczoności, pobożności, spełnienia religijnego nakazu studiowania Talmudu i Tory. Księgi na grobach rabinów i twórców mają czasem na woluminach wyryte nazwy ich dzieł.

Korona – symbol ten występuje bardzo często i ma wiele znaczeń. Może oznaczać Torę, a więc znajomość pism sakralnych i religijność, pobożność. Cnotę zmarłego podkreśla rzeźbiony na koronie napis w języku hebrajskim Keter Szem Tow, co tłumaczy się Korona Dobrego Imienia. Korona oznacza również, że zmarły ceniony był jako głowa rodziny, bądź całej społeczności.

Puszka ofiarna – symbol odnosi się do wysoko cenionej wśród Żydów hojności, jaką charakteryzował się zmarły. W Polsce puszka ofiarna była umieszczana na macewach skarbników gminy lub osób, które zbierały datki na cele charytatywne.
Dłoń trzymająca gęsie pióro – zdobiła groby soferów, przepisywaczy świętych tekstów, jednak motyw ten pojawia się niezwykle rzadko.

Świeczniki – zdobią groby kobiet, albowiem głównym obowiązkiem ich jest zapalanie i błogosławienie świec podczas Szabatu. Płaskorzeźby przedstawiają dwa lub cztery osobne lichtarze albo świeczniki wieloramienne, aż do 9 ramion włącznie. Często świeczniki mają postać menory – siedmioramiennej lampy oliwnej stojącej w Przybytku Świątyni Jerozolimskiej. Menora jest wszechobecnym symbolem sztuki żydowskiej. Świeczniki umieszczane na nagrobkach są bardzo często złamane, co podkreśla przerwanie życia.

Dłoń trzymająca jad – również bardzo rzadko występujący symbol, który może oznaczać, że zmarły był powoływany do czytania Tory, a więc był osobą wielce szalowaną.

Lancet (nóż) rytualny – jest motywem zdobiącym groby moheli, ludzi, którzy dokonywali rytualnego obrzezania chłopców. Motyw ten pojawia się niekiedy wraz z krzesłem Proroka Eliasza.

Gwiazda Dawida – starożytny ornament i znak magiczny, używany nie tylko przez Żydów. Występuje częściej na grobach w dużych nekropoliach (Łódź, Warszawa) i znamionuje raczej przynależność narodową niż religijną.

Zwierzęta i rośliny – bardzo częsty motyw, używany najczęściej w celach ozdobnych, dlatego też trudno mówić jednoznacznie o symbolach jakie niosą poszczególne przedstawienia roślin i zwierząt.

Lew – znak pokolenia Judy, wywodzący się z błogosławieństwa udzielonego swoim dwunastu synom, protoplastom pokolenia Izraela. Lwy jako motyw nagrobny symbolizują siłę i potęgę zmarłego. Znak ten pojawia się powszechnie w całej Polsce.

Jeleń – odpowiada imionom Hersz (jidysz), Cwi (hebr.) oraz Naftali.

Niedźwiedź – odpowiada imionom Ber (jidysz) i Dow (hebr.).

Wilk – w jidisz Wolf, po hebrajsku Zeew, może też oznaczać imię Benjamin.

Owca – jest symbolem matczynej opiekuńczości, trzoda owiec umieszczona na nagrobku to metafora żalu za zmarłym.

Ptaki – jeden z najpopularniejszych motywów rzeźbionych na macewach, zwłaszcza kobiet. Wizerunek ptaka może nawiązywać do imion – Fajgel i hebrajskiego Cipora.

Pelikan – symbol rodzicielskiej troski i poświęcenia, na grobach kobiet często przestawiany jako pelikan karmiący gromadkę piskląt.

Na cmentarzach żydowskich w całej Polsce można spotkać motywy odnoszące się do tematu śmierci, kruchości życia, przemijania, żałoby, raju. Symbole typowe dla kultury żydowskiej, zostały powiązane z uniwersalnymi motywami sztuki nagrobnej. Mowa tu o: złamanych, zgaszonych świcach, złamanych drzewach, kolumnach, martwym ptaku, rozbitym okręcie, które oznaczają śmierć.