Kościoły słupoweKościoły słupowe (Stavkirke) Kościoły słupowe – (nor. Stavkirke, ang. Stave church, niem. Stabkirche) – rodzaj kościołów drewnianych budowanych w Skandynawii... (Stavkirke)

Kościoły słupoweKościoły słupowe (Stavkirke) Kościoły słupowe – (nor. Stavkirke, ang. Stave church, niem. Stabkirche) – rodzaj kościołów drewnianych budowanych w Skandynawii... – (nor. Stavkirke, ang. Stave church, niem. Stabkirche) – rodzaj kościołów drewnianych budowanych w Skandynawii (przede wszystkim w Norwegii) między X a XIII wiekiem. W języku polskim funkcjonują różne nazwy – najczęściej używane jest określenie “Kościół słupowy”, rzadziej: kościół klepkowy, palowy, gontowy lub masztowy. Problem z adekwatnym nazewnictwem bierze się z braku w polskim języku dokładnego odpowiednika norweskiego słowa “stav”. Najbliższym znaczeniowo jest właśnie słowo “słup” – stąd zwyczajowa polskaJak będzie wyglądać Polska po podniesieniu się poziomu wody? Dodatek do NASA World Wind jest w stanie pokazać świat w... nazwa. Techniki budowy polskich kościołów słupowych różnią się jednak znacznie od oryginalnych technik budowlanych stosowanych w przypadku stavkirke.

Ogólna charakterystyka architektoniczna

Najważniejszym elementem charakterystycznym dla norweskich stavkirke są masywne słupy umieszczane w narożnikach budowli, połączone ze sobą poziomymi belkami: dolną – podwaliną i górną – oczepem, tworzące razem ramę budowli. ściany tworzą pionowo ustawione, potężne deski. Taka konstrukcja podtrzymuje dwu- lub więcej spadowy masywny dach. Słupy umieszczano często nie tylko w narożnikach, ale także w ścianach, celem wzmocnienia konstrukcji budowli. Pojawiały się również słupy zewnętrzne. W wersji szwedzkiej, niektóre kościoły były pozbawione w ogóle elementu słupów, np. kościół St. Maria Minor w Lundzie. Na trwałość konstrukcji wpływ miało też umieszczenie całości na podwalinie. Stavkirke oparte są na planie prostokąta, posiadają nawę główną, później podzieloną na nawę główna i boczne (zob: styl Borgund).

Dwie podstawowe grupy kościołów słupowych:

Haltdalen

Nazwa pochodzi od kościoła Haltalden (obecnie w skansenie w Trondheim). Styl wywodzi się bezpośrednio od tzw. kościołów palisadowych. Nawa zbudowana jest na planie prostokąta zbliżonego do kwadratu, w jej czterech rogach umocowane są słupy. Połączona jest z mniejszym i węższym prezbiterium o podobnym kształcie, w którego narożnikach również znajdują się słupy. Nawa główna i prezbiterium mają osobne dachy “otwarte” od środka, w związku z czym więźba była dopracowana, precyzyjna.

Borgund

Styl ten wyewoluował ze stylu Haltalden. Nazwa pochodzi od stavkirke w Borgund. Stosowany jest od 2 poł. XII w. Od stylu Haltalden różni się przede wszystkim obecnością słupów wewnętrznych rozmieszczonych wzdłuż ścian. Ich pojawienie się było koniecznością, aby cała konstrukcja była trwała i stabilna, umożliwiała dobudowanie na dachu wieżyczki na sygnaturkę. Słupy wewnętrzne były połączone ze sobą u nasady dachu deskami wyciętymi w kształt łuku, niczym swoiste arkady. Zastosowanie kolumn wewnętrznych spowodowało pojawienie się naw bocznych – poprzez podzielenie słupami nawy głównej. Nawy boczne stanowiły w zasadzie wąski korytarz wokół nawy głównej. Przykryte były dachem pulpitowym (a nie spadzistym, jak nawa główna).

Charakterystyczne elementy budowli:

Plan budowli był prosty – prostokątna nawa główna i prostokątne prezbiterium. W początkach XII w. zaczęto do stavkirke o charakterze (pod względem wyglądu) bazylikowym dodawać absydy, które niekiedy dodatkowo otaczały tzw. soboty. Często absydy były dobudowywane do kościołów stav w czasie przebudów i renowacji.

Każdy element budowli stoi na osobnych, własnych podwalinach, nie są ze sobą powiązane konstrukcyjnie, co zdecydowanie ułatwiało wszelkie przebudowy (powiększanie prezbiterium w Torpo Stavkirke, dobudowanie dwóch bocznych kaplic w kościele w Nore).

Krzyże św. Andrzeja umieszczano wysoko pomiędzy kolumnami nawy w prostokątnych lub kwadratowych polach. Prawdopodobnie ich zadaniem było dodatkowe wzmacnianie konstrukcji słupów wewnętrznych, co pozwalało na redukcję ich liczby, natomiast wraz z upływem czasu (z powodu wysychania drewna i obluzowania połączeń) stały się tylko elementem dekoracyjnym.

Portale, bogato dekorowane, są jednym z najlepiej zachowanych elementów dekoracyjnych stavkirke. Spośród do dziś zachowanych fragmentów portali (w sumie 139 różnych), 37 jest identyczne, tak więc można wyciągnąć wnioski, że były one robione wg schematu wzorników. Były bogato zdobione (od zewnątrz – wewnątrz deski były gładkie) we wzory roślinne, zwierzęce.

Dachy często były zwieńczone głowami smoków lub geometrycznymi, ażurowymi grzebieniami umieszczonymi w kalenicach. Elementy te kojarzą się z wikingami, co nadaje kościołom stav ściśle skandynawski charakter.

Wnętrze kościołów było zaciemnione. Wewnątrz nie było bowiem sztucznego oświetlenia. Jedyne światło wpadało przez drzwi wejściowe (główne od strony zachodniej i czasem boczne wejścia od strony południowej), a także przez otwory umieszczone wysoko w deskach ścian. Z tego powodu dekoracje, zwłaszcza te umieszczone wysoko, nabierały tajemniczości, a bryły i kanciaste elementy konstrukcyjne (ostre kąty) nabierały wizualnej miękkości i delikatności.

Elementem ozdobnym wewnątrz stavkirke były kolumny. Ich przekrój był prawie zawsze kołem (bardzo rzadko przekrój kolumn wewnętrznych był owalny), obsadzane były w bazie lub na zwęgłowaniu, na którym umieszczano bazę kolumny. Kapitele kolumn miały zwykle charakter kostkowy. Czasami zdobione były motywami roślinnymi, prostymi wałkami dookoła kolumny, lub też rzeźbionymi maskami, wyrażającymi różne uczucia.

W kilku kościołach stav na kolumnach, ścianach lub podwalinach znaleziono napisy runiczne. Treść tych napisów inskrypcji miała charakter religijny (dwie runy w kościele Borgund głoszą na przykład: “Tor nakreślił te runy wieczorem w dniu mszy ku czci Św.Olafa” i “Ave Maria”, runa w kościele klepkowym w Hore z kolei: “Tego lata gdy bracia Erling i Audun ścinali (drzewa) na ten kościół, Earl Erling padł w bitwie pod Nidaros”).

Deski, z których zbudowane były ściany, podtrzymywane były przez ramę, a łączono je ze sobą za pomocą własnych piór(często deski były umieszczane na zmianę: grube i węższe, wtedy grube posiadały wpusty, a węższe własne pióra).

Drewno

Drewno używane do budowy Stavkirke to drewno sosny norweskiej. Do budowy kościołów konieczne były deski długie i mocne. Sosna norweska ma bardzo trwałe drewno (ze względu na krótki okres wegetacji roślin w Skandynawii). Po wyborze odpowiednio wysokiego drzewa, przeprowadzano na nim odpowiednie zabiegi. Ścinano czubek sosny i pozostawiano ją w tym stanie na kilka, kilkanaście lat, podczas których następował przyrost masy drzewnej, i dopiero ścinano. Po odarciu jej z wierzchnich, młodszych warstw, otrzymywano odpowiedni budulec – twarde, odporne na działania szkodników deski. Następnie preparowano je, smarując żywicą i tym samym uzyskując materiał, dzięki któremu kościoły klepkowe (nie niszczone przez ludzi) przetrwały do dziś.

Lista 28 zachowanych do tej pory kościołów słupowych na terenie Norwegii:

1. Borgund stavkirke, Sogn og Fjordane, ok. 1150
2. Eidsborg stavkirke, Telemark, XIII wiek
3. Flesberg stavkirke, Buskerud, ok. 1200
4. Garmo stavkirke, Oppland, ok. 1150 (przeniesiony do Maihaugen w Lillehammer)
5. Gol stavkirke, Buskerud, 1212 (przeniesiony do Skansenu Norweskiego w Oslo)
6. Grip stavkirke, More og Romsdal, XV wiek
7. Haltdalen stavkirke, Sor-Trondelag, ok. 1170
8. Hedal stavkirke, Oppland, XII wiek
9. Heddal stavkirke, Telemark, 1242
10. Hegge stavkirke, Oppland, 1216
11. Hopperstad stavkirke, Sogn og Fjordane, 1140
12. Hore stavkirke, Oppland, 1180
13. Hoyjord stavkirke, Vestfold, XII wiek
14. Kaupanger stavkirke, Sogn og Fjordane, 1190
15. Kvernes stavkirke, More og Romsdal, XIV wiek
16. Lom stavkirke, Oppland, XII wiek
17. Lomen stavkirke, Oppland, 1179
18. Nore stavkirke, Buskerud, 1167
19. Reinli stavkirke, Oppland, 1190
20. Ringebu stavkirke, Oppland, XIII wiek
21. Rollag stavkirke, Buskerud, XII wiek
22. Rodven stavkirke, More og Romsdal, ok. 1200
23. Roldal stavkirke, Hordaland, XIII wiek
24. Torpo stavkirke, Buskerud, 1191
25. Undredal stavkirke, Sogn og Fjordane, XII wiek
26. Urnes stavkirke, Sogn og Fjordane, ok. 1130, wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO
27. Uvdal stavkirke, Buskerud, 1168
28. Øye stavkirke, Oppland, XII wiek

Poza wyżej wymienionymi kościołami istnieje również kilka innych, które ze względu na wprowadzone później zmiany konstrukcyjne zostały usunięte z listy. Nie figurują na niej również kościoły, które znajdują się poza Norwegią, w tym świątynia Vang w Karpaczu:

1. Fantoft stavkirke, Hordaland, 1150 (spalony w 1992, odbudowany w 1997)
2. Favang stavkirke, Oppland, 1627
3. Hedared stavkirke, Szwecja, 1501
4. Skaga stavkirke, Szwecja, XII wiek (rozebrany w XIX wieku, odbudowany w 2001)
5. Vang stavkirke, Vang, XII wiek (przeniesiony w połowie XIX wieku do Karpacza wówczas w Prusach, teraz w Polsce; obecnie świątynia Wang)

Minisłownik architektoniczny:

Absyda – półokrągłe zakończenie prezbiterium (części ołtarzowej) w kościołach.
Arkady – (łac. arcus – łuk) – szereg łuków opartych na słupach lub filarach.
Baza – podstawa kolumny; w niektórych stylach kolumny pozbawione były baz (np. styl dorycki w Starożytnej Grecji).
Kalenica – najwyższa część dachu utworzona na przecięciu połaci dachowych.
Kapitel – inaczej: głowica; górna część kolumny, na której oparty jest sufit; często bardzo ozdobny element.
Podwalina – najniższa (pierwsza kładziona przy budowie) belka w drewnianych konstrukcjach ścian.
Portal – ozdobne, paradne wejście; w górnej części portalu umieszczony był tympanon (trójkątna lub półokrągła płaszczyzna) wypełniony płaskorzeźbami.
Pulpitowy dach – dach jednospadowy (o jednej połaci dachowej). Ściany boczne budynku zwane są szczytowymi, tylna ściana na wysokości poddasza nazywana jest ścianą pulpitową. Ściana ta, ze względów pożarowych może wystawać ponad dach.
Soboty – niskie podcienia wsparte na słupach i przykryte jednospadowym dachem, otaczające drewniane kościółki lub cerkwie.
Więźba – szkielet, drewniana konstrukcja dachu; wyróżniamy różne typy więźby w zależności od zastosowanego typu wiązarów (elementów nośnych więźby)

Wybrana literatura przedmiotu:

1. Berg A., Kościół Vang i jego długa podróż, [w:] „Acta Scansenologica”, t. II, 1981, s. 31-70
2. Brykowski R., Najstarszy drewniany kościół na świecie, [w:] „Spotkania z zabytkami” nr 2/1983 s. 65-67
3. Majka M., Budownictwo drewniane w Norwegii, [w:] „polskaJak będzie wyglądać Polska po podniesieniu się poziomu wody? Dodatek do NASA World Wind jest w stanie pokazać świat w... Sztuka Ludowa”, r. XXVIII, nr 3-4, 1974, s. 173-185
4. Ruszczyk A., Średniowieczne kościoły drewniane w Norwegii, [w:] „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, nr 1/1993, s. 119-139