Konceptualizm

„Sztuka konceptualna to artystyczny kawior. Ceniona przez koneserów, lecz nie dla wszystkich – nawet wśród wąskiego grona tzw. miłośników sztuki – strawna.” Gabriela Jarzębowska

Konceptualizm„Sztuka konceptualna to artystyczny kawior. Ceniona przez koneserów, lecz nie dla wszystkich – nawet wśród wąskiego grona tzw. miłośników sztuki..., czyli sztuka konceptualna to sztuka pojęciowa. Tak definiuje ją „Słownik terminologiczny sztuk pięknych” PWN „jest to typ działania sprawdzony do przekazu koncepcji myślowej drogą komunikatu słownego, wykresu, rysunku technicznego, fotografii, czy też tekstów dotyczącej samej sztuki, haseł parafrazujące potoczne zdania wymieniane między ludźmi lub notatek o rozmaitych treściach”. Konceptualizm„Sztuka konceptualna to artystyczny kawior. Ceniona przez koneserów, lecz nie dla wszystkich – nawet wśród wąskiego grona tzw. miłośników sztuki... dotyczy tych form działalności artystycznych, które rozwinęły się w wyniku refleksji nad ontologicznym statusem dzieła sztuki. Narodziny konceptualizmu miały miejsce od 1966 roku. Za początek tego kierunku uważa się wystąpienie artystów na wystawie w Nowym Jorku w 1969 roku. Jednak terminem „peinture conceptuelle” posłużył się już G. Apollinaire w odniesieniu do kubizmu, aby podkreślić znaczenie czynnika intelektualnego w malarstwie kubistów. Za ojca sztuki konceptualnej uważany jest powszechnie Marcel Duchamp, autor koncepcji „Ready – made” z 1913 r., postulujący „powrót malarstwa na służbę rozumu”. Po raz pierwszy przesunął on zainteresowanie artysty z procesu twórczego i dzieła sztuki, na przedmioty gotowe, sztuką stawały się one z woli artysty a nie z racji spełniania kategorii estetyki. Podkreślał także rolę przypadku w procesie twórczym jako czynnika decydującego.

Określenie „sztuka konceptualna”, użyte po raz pierwszy przez Kienholza, zostało sprecyzowane przez LeWitta w dwóch artykułach (1967 i 1969). Wynikało z nich, że idea czy koncepcja ma większą wagę niż materialna realizacja dzieła, i że sam proceder (notatki, szkice, makiety, dialogi) jest często ważniejszy niż ukończona praca. Bezpośrednią zapowiedzią sztuki konceptualnej był artykuł Henry’ego A. Flynta Concept Art (1961). Nazwa jednakże pochodzi od tytułu artykułu Sola LeWitta (czołowego przedstawiciela minimalizmu) Paragraphs on Conceptual Art(Paragrafy na temat sztuki konceptualnej) opublikowanego w 1967 r. w “Artfotum”.

Z typowymi dla konceptualizmu zamierzeniami można się było zetknąć w akcjach Yvesa Klaina i w sztuce biednej. Jeden z przedstawicieli konceptualizmu, Japończyk On Kawara, zawiadamiał codziennie przyjaciół, drogą pocztową, o której godzinie obudził się. Holender Jan Dibbets wykonywał fotografie smugi światła i jej wędrówki po podłodze. Amerykanin Joseph Kosuth (teoretyk kierunku) wykonał zestawienie o charakterze swoistej informacji: krzesło, fotografię krzesła i encyklopedyczne określenie tego sprzętu, a na innej wystawie zgromadził podręczniki reprezentujące kilka dziedzin specjalistycznej wiedzy. Natomiast Alain Jacquet zaprojektował niekończący się trykot ze sznurka, a Jerzy Rosołowicz wystawił projekt Krematorium kolumny stalagnatowej mającej być pomnikiem tysiąclecia. Była to piramida z wmontowanym urządzeniem przepuszczającym przez węglan wapnia dolewaną z góry wodę. W ten sposób u dołu narastał sztuczny stalagmit z szybkością 1 mm na rok. Po upływie tysiąca lat należało piramidę rozebrać, by odsłonić kolumnę-pomnik.

Z powyższych przykładów wynika, że konceptualiści odrzucają przedmiot jako finalny wynik działań twórczych i demonstrują twórcze pomysły. Tezą konceptualizmu jest zatem idea, a nie uprzedmiotowiony obraz tej idei. W konsekwencji pojawiła się rezygnacja z tradycyjnych sposobów urzeczywistnienia koncepcji i z trójczłonowego powiązania: artysta – dzieło sztuki – odbiorca. Konceptualizm„Sztuka konceptualna to artystyczny kawior. Ceniona przez koneserów, lecz nie dla wszystkich – nawet wśród wąskiego grona tzw. miłośników sztuki... świadomie sprowadza do minimum człon środkowy, eliminując obiekt sztuki jako środek przekazu. Jest to rodzaj „głośnego myślenia” , w którym nacisk położony jest na koncepcję, a nie na wykonanie obiektu.

Konceptualizm„Sztuka konceptualna to artystyczny kawior. Ceniona przez koneserów, lecz nie dla wszystkich – nawet wśród wąskiego grona tzw. miłośników sztuki... można podzielić na dwa zasadnicze nurty: konstruktywistyczno-minimalistyczny oraz dadaistyczny. Pierwszy inspirowany jest dokonaniami Bauhausu i konstruktywistów, w tym nurcie dominuje prostota formy, syntetyczność, minimalizm form wyrazowych i warsztatowych. Drugi nurt wypływa z inspiracji antysztuką z kręgów dadaistycznych, zwłaszcza Marcela Duchampa. Tutaj natomiast dominuje pierwiastek destrukcyjny, złośliwość, pesymistyczny ogląd kondycji ludzkiej.
Inny wyróżniany podział dzieli Konceptualizm„Sztuka konceptualna to artystyczny kawior. Ceniona przez koneserów, lecz nie dla wszystkich – nawet wśród wąskiego grona tzw. miłośników sztuki... na nurt umiarkowany i skrajny. Pierwszy z nich obejmuje zakres sztuki sprowadzonej do idei, prezentowanej za pomocą różnych metod dokumentacji (rysunki, wykresy, diagramy, itp.) o statusie neutralnym dla sztuki, miały one przekazywać niematerialną i ulotną naturę dzieła, same nim nie będąc. Szybko jednak okazało się, że dokumentacja, która miała nie być sztuką, jest sprzedawana, kupowana i wystawiana, a artyści tworząc dokumentację nie potrafią się uwolnić od estetycznych i stylistycznych wyznaczników. Sztuka, która nie chciała nie tylko być kolejnym stylem, ale też odrzucała formę jako swoje zagadnienie, wypracowała swój własny, rozpoznawalny styl. Wyłonił się wtedy skrajny wariant konceptualizmu, przyjmujący postać metasztuki, czyli dyskursywnej analizy pojęcia sztuki. Nurt ten rozwinęła grupa Art and Language (później przemianowana na Art-Language), jej członkowie odrzucili w ogóle stronę wizualną, skupili się teoretycznej analizie samego pojęcia sztuki, zbliżyło to artystów do teoretyków tak bardzo, że w wielu przypadkach jedyne co odróżniało jednego od drugiego, to intencja z jaką przystępował do działania.

Innym nurtem konceptualizmu jest tzw. sztuka ziemi (land art), polegająca na pozaużytkowym przekształceniu dużych obszarów naturalnych formacji przyrody. Do słynnych realizacji należy opakowanie folią przez Christo części wybrzeża w Little Bay w Australii (1969), wzniesienie podwójnego muru na pustyni przez Waltera de Marię (1962), zbudowanie spiralnej grobli na Wielkim Słonym Jeziorze w stanie Utah przez Roberta Smithsona (1970). Ta wielka interwencja artystów w pejzaż, wymagająca dużych nakładów finansowych, pracy wielu ludzi i maszyn, wydaje się być absurdalna, lecz jest równocześnie afirmacja sztuki czystej na skale nie spotykaną dotąd w jej historii.

Konceptualizm„Sztuka konceptualna to artystyczny kawior. Ceniona przez koneserów, lecz nie dla wszystkich – nawet wśród wąskiego grona tzw. miłośników sztuki..., określany jest jako najwyższe stadium refleksyjności sztuki. I chociaż wywoływał liczne dyskusje, nie zdołał jednak zahamować powrotu do materialnej realizacji dzieła czy pojawienia się nowych tendencji malarstwa figuratywnego. Najbardziej interesujące i zarazem najmniej dogmatyczne zjawiska sztuki konceptualnej zabarwione są dawką ironii.

Joseph Kosuth tak pisał o sztuce konceptualnej „Trzeba stwierdzić, że raczej sztuka pozostanie zdolna do życia, jeśli nie podejmie takiego stanowiska, jakie jest właściwe filozofii, gdyż istotną cechą sztuki jest trzymać się z dala od twierdzeń filozoficznych. Przyjąć należy, zatem, że sztukę łączą podobieństwa z logiką, matematyką, wreszcie nauką. Ale, podczas gdy te dyscypliny są użyteczne, sztuka użyteczną nie jest. W istocie, sztuka istnieje tylko dla siebie samej. Jedynym powołaniem jest sztuka. Sztuka jest definicją sztuki.”

Teorię sztuki konceptualnej stanowi następujący zespół aksjomatów i ich konsekwencji:

Aksjomaty:
l. Sztukę określa idea sztuki.
2. Podstawą do zrozumienia wypowiedzi artystycznej jest jej lingwistyczny – a nie estetyczny – charakter.

Konsekwencje:
1. Wyrażenie artystyczne jest pojmowane jako zdanie analityczne (ekstensjonalne) ze względu na denotację. Zdanie jest zdaniem ekstensjonalnym wtedy i tylko wtedy, gdy jego denotacja zależy od denotacji elementów składowych tego zdania.
2. Wyrażenie artystyczne jest zdaniem określonym semantycznie, tzn. zdaniem, które wyraża relacje pomiędzy znakami a ich odniesieniami pojęciowymi. Te relacje mogą mieć wyłącznie dwie wartości: prawda i fałsz.
3. Wypowiedź artystyczna pełni funkcję semantyczną taką, jak: oznaczanie, konotowanie, denotowanie i inne.
4. Wyrażenie ekstensjonalne denotuje ideę sztuki w jakiejkolwiek sytuacji i czasie. Tu relacja semantyczna to przypadek relacji pragmatycznej, w której elementy pragmatyczne są wymienialne, obojętne.
5. Wypowiedź artystyczna oznacza przyjętą arbitralnie definicję sztuki i jest sformułowana w medium użytym ze względu na cel semantyczny.
6. Wyrażenie artystyczne jest tautologią: Idea sztuki (metajęzyk) i sztuka (język przedmiotowy) są tym samym. Przeto sztuka utożsamia się z myślą o niej, z teorią sztuki.
7. W denotacji wyrażenia zasadniczą rolę odgrywa spójność logiczna.
8. Sztuka sama dostarcza kryteriów do wartości.

Wybrana literatura przedmiotu:

1. Autonomiczny ruch konceptualny w Polsce, red. Zbigniew Warpechowski, kat. wyst. Galeria Stara BWA, Lublin, 2002.

2. Encyklopedia multimedialna PWN, Warszawa: PWN Wydawnictwo Naukowe, 1998.

3. Giżycki, Marcin; Słownik kierunków, ruchów i kluczowych pojęć sztuki drugiej połowy XX wieku, Gdańsk: Wyd. Słowo/Obraz Terytoria, 2002.

4. Słownik sztuki XX wieku, napisany pod kierunkiem Gérarda Durozoi ; [tł. z fr. Halina Andrzejewska et al.; oprac. naukowe wersji pol. Teresa Sowińska, Anna Stepnowska, Hanna Wróblewska].Warszawa: Wyd. Arkady, 1998.

5. Słownik terminologiczny sztuk pięknych, red. Krystyna Kubalska – Sulkiewicz, PWN Wydawnictwo Naukowe, 2005

6. Wielka Ilustrowana Encyklopedia Powszechna, Poznań: Wyd. Gutenberga, 1997.