Komedia dell’arte – Geneza, historia i rozwój

Już od starożytności istniał rodzaj teatru, w którym mniejszą rolę odgrywało słowo, a większą gra ciałem i twarzą, mająca dostarczyć łatwej rozrywki i rozweselić widzów. Ze względu na to, że styl ten był sztuką imitacji i karykatury, jego aktorów nazywano mimami [(gr.) mimos, (łac.) mimus, od (gr.) mimesthai, mimesis – naśladować]. Mim był przede wszystkim akrobatą i klaunem. Dość banalna tematyka i ubóstwo środków ekspresji nie cieszyły się zbytnim uznaniem wykształconych elit. Natomiast wśród części społeczeństwa o niższym statusie, ten typ rozrywki był niezwykle popularny. W czasach późniejszych tradycje gry mimicznej przejęła i rozwinęła włoska commedia dell’ arte.

Starogrecki teatr – zarówno tradycyjny, jak i ludowy – stanowi korzenie komedii dell’arte. Rozwijano tu sztukę mimiczną, wokalną i wszelkie inne techniki gry aktorskiej. Przy przedstawieniach używano masek, które nie tylko pomagały wzmocnić głos aktora, ale również tworzyły rys psychologiczny i charakter postaci. Już od Ajschylosa stosowano kanon typów postaci oraz gestów i ruchów scenicznych. Teofrast w swoich Charakterach rozwinął naukę o analogii pomiędzy ruchami, maskami i grą aktorską, a charakterem danej postaci. Wiedzę tą do tworzenia scenicznych postaci, wykorzystywał inny grecki komediopisarz i poeta Meander. Bardzo istotną rolę odgrywał również taniec. W greckich tragediach chór śpiewał pieśni i eksponował uczucia tanecznymi ruchami. Niektórzy twórcy (Eurypides, Ksenofont) wprowadzali do przedstawień solowe tańce aktorów.

Osiągnięcia starogreckiego teatru praktykowano i rozwijano w wiekach średnich. Wskutek nieprzychylności kościoła, przedstawienia miały charakter nieoficjalny i odbywały się w domach prywatnych lub jako widowiska i zabawy ludowe. Podczas jarmarków występowali żartownisie (ioculatores), rzadziej większe trupy aktorskie, które wędrowały od miasta do miasta. Często ówcześni komedianci określani byli mianem fous (błaźni, szaleńcy) lub sots (głupcy), byli bowiem wulgarni, sprośni i niewybredni, zarówno w słowie, jak i geście.

Określenie commedia dell’arte pojawiło się we Włoszech u zarania XVI w., kiedy zaczęły powstawać regularne, wędrowne zespoły teatralne. Określenie to stosowano dla odróżnienia tego typu teatru od komedii literackiej, zwanej commedia erudita. Wyraz arte [(wł.) rzemiosło, sztuka, kunszt], oznaczał także cech lub zawód, ponieważ były to pierwsze formacje aktorów zawodowych o ludowym rodowodzie. Wywodzili się oni od wędrownych mimów, żonglerów i błaznów okresu średniowiecza, których tradycje i sztuczki przechodziły z pokolenia na pokolenieSięgając po Etymologiczny słownik języka polskiego dowiadujemy się, że „pokolenie” swój źródłosłów czerpie od wyrazu „kolano”, ale w jego pierwotnym....

Najsłynniejszy komediopisarz i aktor tego okresu to Angelo Beolco z Padwy, znany szerzej pod pseudonimem Ruzzante. Jego wczesne sztuki, w których sam występował jako wieśniak, noszą silne znamiona teatru ludowego i pasterskiego. Sławę jego trupie przyniosły występy w Wenecji podczas karnawału w 1520 r. oraz w Ferrarze w 1529 r., na dworze księcia Ercole d’Este. Największym wkładem Beloco do sztuki komediowej było wprowadzenie kontrastów językowych, rozwijanych później przez Andrea Calmo i stanowiących wyróżnik komedii dell’arte. Charakterystyczna gwara wiejska okolic Padwy lub Bergamo, podobnie jak wenecki lub toskański dialekt wyższych sfer, podkreślały charaktery sceniczne i potęgowały komizm.

Od połowy XVI w. komedia dell’arte zaczęła się upowszechniać na północy od Alp. W 1549 r. komedianci włoscy pojawili się w Nordlingen, niedługo potem w Norymberdze, Strasburgu, Stuttgarcie i na cały południowym obszarze Niemiec, zwłaszcza w Linzu i Wiedniu. Tamże według pomysłu Stranitzky’ego – animatora teatru marionetek, wytworzył się lokalny typ komediowy zwany Hanswurst. Postać ta swym sprytem oraz ciętym i sprośnym humorem z powodzeniem współzawodniczyła z włoską komedią. Z kolei w Monachium komedia dell’arte triumfowała w 1568 r. Z okazji zaślubin swego syna Wilhelma z Renatą Lotaryńską, książę bawarski Albrecht V urządził cykl uroczystości, które wieńczyć miała Commedia dell’arte alla Italiana. Kapelmistrz nadworny Orlando di Lasso, wyreżyserował to widowisko i zagrał w nim rolę Pantalone’a, co zachwyciło księcia Wilhelma. Istnieje zachowany opis tej imprezy, także w tym czasie powstały pierwsze ikonograficzne świadectwa wspaniałości włoskiej komedii za sprawą malarza Padowano i jego fresków w Landshut. W 1624 r. ukazała się księga autorstwa Francesco Andreini stanowiąca zbiór dialogów scenicznych wykorzystywanych do przedstawień komedii.

W późniejszym okresie ekspansji komedia trafiła do Francji, gdzie zaczęto wystawiać przedstawienia po francusku. Od 1658 r. Comedie Italienne wystawiano w Sali Petit Burbon, od 1673 r. w Hotel de Guenegaud, a po utworzeniu Comédie Française (1680 r.), wystawiano ją w Sali Hotel de Bourgogne. Tu komedia święciła triumfy do czasu, gdy podczas jednego z przedstawień cięty dowcip sprowokował gniew Ludwika XVI, który rozkazał zamknięcie teatru. Zdarzenie to prawdopodobnie zainspirowało Watteau do namalowania dzieła, pt. „Wyjazd komediantów włoskich z Paryża”.

Za sprawą włoskiego mistrza Luigi Riccoboniego nastąpił rychły powrót komedii do Francji, jednak nie cieszyła się ona taką popularnością, jak niegdyś. Mimo wielu reform, m. in. zatrudnianiu francuskich aktorów w celu pokonania bariery językowej, komedia dell’arte na powrót stała się jarmarczną rozrywką na przedmieściach Saint-Germain i Saint-Laurent. Tak powstawał znany później paryski Theatre de la foire – plebejska odmiana wzorowana na komedii włoskiej.

Wspomnieć należy też o grupie Sacchiego, a zwłaszcza o roli Truffaldina, która swą wyjątkowością niewątpliwie przyczyniła się do popularyzacji tego typu teatru. Z trupą tą współpracowali Goldoni i Gozzi – dwaj reformatorzy komedii dell’arte. Obydwaj starali się urozmaicić nieco występy oraz nadać im bardziej formalny charakter, przy czym pierwszy zrezygnował z masek i rozwinął komedię charakterów, natomiast drugi rozszerzył fabułę o wymiar fantastyczny i baśniowe postacie.

Komedia dell’arte trafiła również do Polski, m.in. za sprawą Władysława IV, który podróżując po Italii, uległ jej urokowi. Podobno także na zaślubinach Zygmunta III z Anną Austriaczką na Wawelu, odbywały się popisy włoskich aktorów. W 1739 r. komedia włoska dotarła do Ameryki, gdzie można było ją podziwiać, m.in. w Nowym Yorku.

Charakterystyka i wpływy

Komedia dell’arte to osobny gatunek teatralny, w założeniu antyliteracki, oparty zwykle o zarys scenariusza (scenario, zwany też soggetti bądź canevas). Opiewał on trzon intrygi oraz perypetie i ich rozwiązanie. Ostateczny kształt przedstawienia tworzył się na bieżąco i zależał od inwencji występujących, którzy – co znamienne – mistrzowsko improwizowali, zestrajając własną grę z wcześniej ustalonym planem akcji. Również tematyka przedstawień nie była wyraźnie określona, najczęściej jednak dotyczyła miłosnych perypetii i życia codziennego, zarówno ludowego, jak i dworskiego, zwykle odbitego „w krzywym zwierciadle”. W celu zobrazowania charakteru standardowego scenariusza komedii dell’arte, można porównać go z „Zemstą” A. Fredry.

Mile widzianym urozmaiceniem przedstawienia było lazzi (tzn. supeł; coś, co wiąże) – intermedium niemające wiele wspólnego z główną intrygą. Poza chwilą oddechu i ożywieniem uwagi widzów, lazzi dawały aktorom możliwość indywidualnych popisów i zaprezentowania swych umiejętności.

Prócz obfitującej w humor akcji, ważnym źródłem komizmu były postacie sceniczne, zwane maschere (tzn. maski). Ich typy dzieliły się na dwie kategorie: parti grave i parti ridicole. Kanoniczną obsadę stanowili dwaj starcy – Pantalone, Dottore i dwaj prostaczkowie-służący – Zanni [prawdopodobnie od (gr.) sannos – gamoń lub (łac.) sannio – bufon]. Zanni to nazwa ogólna, najczęściej spotykane imiona służących, to m.in. Arlecchino, Brighella, Truffaldino, Scap(p)ino, Pulcinella, a także warianty nie-włoskie, np. Hanswurst, Pickelhering, Stockfish. Postacie przedstawienia skojarzone były zwykle na zasadzie kontrastu – dynamizm Pantalone’a (np. zgrzybiałego, bogatego i nieufnego kupca z Wenecji), stanowił przeciwieństwo spokoju Dottore (np. powolnego, lecz skrzętnego uczonego z Bolonii). Podobnie dwaj Zanni – jeśli jeden był bystry i bezczelny, drugiego cechowała tępota i niezdarność.

W zależności od scenariusza, podstawowy zespół postaci komedii uzupełniają, np. syn i córka starców oraz kochankowie, kurtyzany i wiele innych postaci epizodycznych. Postacie te nie są tak dokładnie określone i występują na ogół bez masek. Wyjątek stanowi kochanka Arlekina – Colombina, zwana też Smeraldiną – postać spopularyzowana przez Isabellę Andreini, żonę wspomnianego Francesco Andreini. Wyjątkowo komiczną postacią jest Capitano – wzór żołnierza-samochwała, „mocnego w gębie dzikiego męża”. Ten typ opierał się, np. na karykaturze hiszpańskiego oficera, którego odmianą był neapolitański Spavento i Scaramuccia – postać spopularyzowana przez Tyberiusza Fiorillego, gwiazdora paryskiej Comedie Italienne i nauczyciela Moliera.

Komedia dell’arte to przede wszystkim aktorskie mistrzostwo łączące niezwykłe umiejętności fizyczno-ruchowe, mimiczne i wokalne, ze sztuką improwizacji i spontanicznym humorem, któremu przyświeca idea czystej, nieskrępowanej zabawy. Jako „elementarz” cielesno-mimicznej ekspresji aktorskiej, stałych typów postaci i modelowych scen, wpłynęła na sztuki Moliera, Szekspira, Lope de Vega, Fredry i wielu innych. Współcześnie do idei komedii dell’arte powracają niektóre teatry, soliści-mimowie, etc. Dalekich reminiscencji tej sztuki doszukiwać się można także w cyrkowej clownadzie, w sztuce kabaretowej, itp.

Wybrana literatura przedmiotu:

Margot Berthold, Historia teatru, Warszawa 1980.

Mieczysław Inglot, Komedie Aleksandra Fredry, Wrocław 1987.

Izabela Malej, Syndrom budy jarmarcznej czyli symbolizm rosyjski w kręgu arlekinady, Wrocław 2002.

Jaroslav Švehla, Deburau – pierrot nieśmiertelny, Warszawa 1983.

Tadeusz Żeleński-Boy, Wstęp [w:] Molier, Skąpiec, Łódź 1989, s. 5-20.