Dyfuzjonizm

Nurt w naukach o kulturze (antropologia kulturowa, etnologia, archeologia) powstały po ewolucjonizmie w XX w. Stanowisko to jest bardzo wewnętrznie zróżnicowane. W czystej postaci zostało sformułowane w Niemczech na początku XX w. Kierunek ten zasadniczo przeciwstawiał się ewolucjonizmowi schematycznemu. [K. J. Brozi, 1994, s. 88 – 95]

Ogólnie mówiąc Dyfuzjoniści nie zgadzali się z ewolucjonistyczną teorią, według której wszystko ewoluuje od form niższych do wyższych. Wskazywali na fakty świadczące o tym, że niektóre młodsze formy kulturowe są w istocie regresem. Według nich to dyfuzja, zapożyczenia i rozprzestrzenianie różnych elementów kulturowych stanowią o procesie rozwoju. Rozwój kultury nie dokonuje się drogą wynalazków – jak twierdzili ewolucjoniści, ale poprzez powielanie wzorów kultury. Przedmiotem badań była dla nich wędrówka różnych elementów kultury. Kultura interesowała ich nie jako atrybut wszelkich zbiorowości, ale jako własność zbiorowości, fakt odrębności kulturowej a nie sam fakt jej posiadania. [E. Krawczak, 2004, s. 65 – 68]

Za prekursora niemieckiego dyfuzjonizmu oraz szkoły kulturowo – historycznej uznaje się Fredricha Ratzela. Szczególną uwagę zwracał na procesy swoiste dla poszczególnych regionów. Zapoczątkował metodę historycznego badania dyfuzji. Dla niego dyfuzja była zjawiskiem przestrzenno – historycznym. Pierwszym, faktycznym przedstawicielem dyfuzjonizmu był Leo Frobenius. Swoimi badaniami objął nie tylko wędrówkę poszczególnych elementów w czasie i przestrzeni, ale także całe ich zespoły – kompleksy kulturowe. Stworzył pojęcie „kręgu kulturowego” niezwykle istotne dla szkoły kręgów kulturowych. Główny trzon teoretyczny i praktyczny niemiecko – austriackiej szkoły kulturowo – historycznej kręgów kulturowych wypracowali Fritz Graebner oraz Bernhardt Ankermann. Wypracowali kryteria analizy procesów dyfuzji – kryterium formy (jakości), ilości oraz kryterium ciągłości. Pierwsze kryterium dotyczy podobieństwa drugorzędnych cech formy. Takie podobieństwo wskazuje na ich wspólne pochodzenie. Drugie kryterium dotyczy podobieństwa wielu wytworów kulturowych funkcjonujących w porównywalnych kulturach. Podobieństwo to ma dowodzić ich wspólnego pochodzenia. [E. Krawczak, 2004, s. 69 – 71]

Myśl F. Graebnera, B. Ankelmanna i L. Frobeniusa rozwinął Wilhelm Schmidt. To on ostatecznie sformułował schemat rozwoju kultury na drodze dyfuzji. Jego teoria kręgów kulturowych zakładała, że pierwotnie istniało kilka kultur tzw. zasadniczych, które dały początek wielu kulturom wtórnym. Aby uchwycić chronologię kultur wypracował kryterium następczości ich występowania. Kultury świata zostały przez nich podzielone na podstawie kilku kryteriów. Podzielił je według typu gospodarki, typu organizacji społecznej, formy wierzeń, praktyk religijnych oraz narzędzi i przedmiotów materialnych. Stąd podział na: prakultury (kultury pierwotne), kultury prymarne (podstawowe), sekondarne (drugorzędne) i tercjalne (wyższe cywilizacje). Podział ten różni się od podziału na kultury (kręgi kulturowe) zbieracko – łowieckie, pasterskie i rolnicze. [E. Krawczak, 2004, s. 71 – 73]

Ogromną rolę w amerykańskim dyfuzjonizmie odegrał Frans Boas. Jego naukowa orientacja zdominowała amerykańską antropologie w latach 90 – tych. XIX w. aż do lat 30 – tych XX w. U tego badacza sprzeciw wobec ewolucjonizmu uwidocznił się w jego sprzeciwie wobec metody porównawczej stosowanej przez ewolucjonistów. W jej miejsce zaproponował metodę historyczną, w której dane zjawisko było osadzone w konkretnym miejscu i czasie. Ponadto zwrócił uwagę na znaczącą rolę czynników psychologicznych w rozwoju kultury. Wszelkie zjawiska i zależności między nimi są wyjaśniane poprzez odwołanie się do stanów świadomości człowieka. Nie lekceważył indywidualnych aspektów kultury, relacji jednostek do kultury, ponieważ aktywność przystosowawcza człowieka dla niego miała decydujące znaczenie, jeśli chodzi o kształt kultury. F. Boas twierdził, ze proces kulturowy jest konfiguracją wielu aspektów rzeczywistości, które oddziałują na siebie. Dlatego każdą kulturę należy badać indywidualnie, nie przenosząc na nią praw rządzących innymi kulturami. Stanowisko relatywistyczne uniemożliwiało jakiekolwiek porównania międzykulturowe i generalizacje oraz rozwojowe podejście do problematyki kulturowej. [E. Krawczak, 2004, s. 75 – 82]

Istnieje kilka ogólnie uznanych w dyfuzjonizmie zasad dyfuzji:

1. Jeśli nie oddziałują, żadne warunki to elementy kultury zostaną przede wszystkim przejęte przez społeczeństwa, które stykają się z miejscami powstania tych elementów, a później przez społeczeństwa bardziej odległe lub mające mniej bezpośrednie kontakty. Dyfuzja wymaga styczności i czasu.
2. Przeżytki peryferyjne. Dana rzecz ulega innowacji w miejscu swego powstania, centrum. Ta innowacja rozprzestrzenia się na, zewnątrz więc na bardziej oddalone tereny dociera później. Dlatego na peryferiach rożne przedmioty mogą być mniej unowocześnione.

Ponieważ w różnych miejscach jest różny współczynnik podatności rozchodzące się twory kultury rozprzestrzeniają się nieregularnie. Dyfuzja wymaga przekaziciela, ale przede wszystkim odbiorcy i jego rola jest ważniejsza. Dyfuzja obejmuje trzy fazy:

1. Przedstawienie społeczeństwu nowego elementu lub elementów kulturowych.
2. Przyjęcie go przez społeczeństwo
3. Zespolenie przyjętego elementu lub elementów z dotychczas istniejącą kulturą. [Antropologia kulturowa, wybór tekstów, 1995, s. 88 – 96]