Teatr Reduta

Pierwszy polski teatr laboratoryjny, założony w 1919 w Warszawie przez Juliusza Osterwę i Mieczysława Limanowskiego. Połączyło ich zafascynowanie Konstantym Stanisławskim – prowadzący  MCHAT – u  (Moskiewskiego Teatru Artystycznego), który stworzył  nową metodę gry aktorskiej, opierającą się na realizmie psychologicznym postaci, a grający aktor miał bazować swoją grę na własnych doświadczeniach i przeżyciach.

Teatr Osterwy miał siedzibę w Salach Redutowych Teatru Wielkiego. Na inaugurację Teatr RedutaPierwszy polski teatr laboratoryjny, założony w 1919 w Warszawie przez Juliusza Osterwę i Mieczysława Limanowskiego. Połączyło ich zafascynowanie Konstantym Stanisławskim... wystawił  “Ponad śnieg bielszym się stanę” Stefana Żeromskiego, z którym będą współpracować przez cały okres istnienia. W 1921 roku teatr działał już jako niezależna placówka. Przy Reducie po krótkim czasie powstała szkoła aktorska ( Instytut Reduty). Powstały teatr miał na celu zreformowanie zarówno gry aktorskiej jak i inscenizacji, ale także stworzenie nieobecnego dotąd w polskim teatrze wymiaru społecznego, który kształtował aktorów jako aktywnych społeczników, działaczy teatralnych. Przykładem wychowania w duchu społecznej użyteczności mogą być  Irena i Tadeusz  Byrscy. Po zakończeniu wojny  próbowali  w różnych prowincjach tworzyć teatr nawet na europejskim poziomie. Symbolem Reduty była  koniczynka, która miała symbolizować nieskończoność. – symbol nieskończoności.

Osterwa pragnął zerwać z dotychczasowym  gwiazdorstwem i udawaniem. Opowiadał się za uproszczeniem dekoracji, po to by na małej scenie nawiązać z publicznością bliski kontakt. Redutę cechowała przede wszystkim idea pracy zespołowej i wspólna odpowiedzialność. Nawet zarobionymi pieniędzmi dzielono się po równo. Ludzie działający w Reducie byli ze sobą bardzo silnie związani. Wspólnie  mieszkali i razem pracowali, przez co często teatr Osterwy nazywano zakonem lub komuną.  Po obiedzie obowiązywały godziny milczenia. Aktorzy mieli narzucony rygor etyczny nie tylko podczas pracy na scenie, ale również w życiu codziennym. Osterwa duży nacisk kładł na tekst. Aktorzy musieli bardzo wnikliwie analizować słowo, nabywać wiedzę literacką dotyczącą tekstu. Na pierwszym miejscu był wypowiadany tekst, który miał  budzić w widzu emocje, a nie, jak no ogól się przyjęło, oglądane widowisko. Aktor porzucił dotychczasowe gwiazdorstwo i pustą grę sceniczną, zastępując ją autentycznym przeżywaniem roli. Na początku Osterwa nie narzucał uczniom wizji scenicznej, pozwalał im się wyrazić w swoim indywidualnym zrozumieniu roli, dopiero po pewnym czasie aktorzy Reduty ograniczyli się do realizmu i naturalizmu na scenie. Innowacje wprowadzone przez Osterwę były dość kontrowersyjne i powodowały liczne dyskusje w życiu teatralnym Warszawy. Często stawały się obiektem kpin i przyczyną niepochlebnych opinii, lecz mimo to, teatr cieszył się niemałą popularnością.

Grupa bardzo często wyjeżdżała do innych miast Polski, aby tam dzielić się spektaklami z szerszą widownią.  Ci, którzy przystępowali do współpracy z Redutą, zdawali sobie sprawę z odmiennego charakteru i innych zasad rządzących teatrem. Grający w spektaklach brali również udział w przygotowywaniu dekoracji i kostiumów.  Każda rola miała podwójną obsadę. Artyści nie reagowali na oklaski, a na afiszach nie wyszczególniano nazwisk.  Przy teatrze była kuchnia, ponieważ próby potrafiły trwać nawet przez kilkanaście godzin. Scena umieszczona była na poziomie widowni. Budkę suflera zupełnie zlikwidowano.  Treningu ciała był ważnym elementem życia Redutowców. Szermierka, taniec, kształcenie muzyczne i ćwiczenie głosu, z drugiej strony praca umysłowa. Gdy pracowano nad “Krakusem” Norwida, aktorzy musieli iść w nocy do lasu. Podczas pracy nad “Weselem”, aktorzy lepili  gliniane figurki, które przedstawiałyby metaforycznie sceny, którą mieli odegrać. Osterwa twierdził, że aby zmienić teatr potrzebny jest nowy aktor.

W Reducie istniał widoczny przydział obowiązków pomiędzy Osterwą, a Limanowskim. Osterwa organizował pracę i dopracowywał  rzemiosło, a kształtowaniem życia duchowego zajmował się raczej Limanowski, którego charakteryzowało ekologiczne myślenie o teatrze (teatr ma być związany z czasem i przestrzenią).  W 1922 roku przy teatrze powstał Instytut Reduty. Jego głównym celem było kształcenie zespołu aktorskiego według zasad Osterwy i Limanowskiego. Aby stać się członkiem Instytutu Reduty potencjalny kandydat musiał zdać egzamin. Członkowie Instytutu uczęszczali na zajęcia rozwijające fizycznie ciało. Przedmioty z teorii historii literatury i teatru, oraz ćwiczenia z dykcji, mówienia tekstu, czy interpretacji wiersza.

Reduta w repertuarze miała sztuki Rittnera, Żeromskiego, Szaniawskiego, Zabłockiego. Szczególnie udanie inscenizacje to: „W małym domku” Tadeusza Rittnera, „Fircyk w zalotach” Franciszka Zabłockiego, w którym zagrał Juliusz Osterwa, „Judasz” Kazimierza Przerwy –Tetmajera z rolą Stefana Jaracza.

W historii Reduty można wymienić trzy okresy:

• Pierwsza  Reduta Warszawska (1919-1925)

Reduta wystawiała sztuki współczesnych pisarzy polskich – Stefana  Żeromskiego i Jerzego Szaniawskiego. W jej repertuarze nie były spektakli z tzw. wielkiego polskiego repertuaru. Sztuki Żeromskiego zrealizowane przez Redutę w tym okresie to  “Papierowy kochanek” (1920), “Ewa” (1921) “Turoń” (1924 roku ). “Lekkoduch” Szaniawskiego został wystawiony w 1923 roku. Przygotowywano misteria:  “Judasz” Kazimierza Przerwy-Tetmajera (1922), “Pastorałkę” (1922) i “Wielkanoc” (1923) na podstawie starych polskich tekstów misteryjnych w inscenizacji Leona Schillera. Reżyserią w Reducie zajmował się Osterwa, lecz i w tym względzie współpracował z Limanowskim. Pierwszy okres to czas teatru-laboratorium, który wystawiał dramaty polskie i poszukiwał  dotąd nieznanych metod gry i współpracy aktorskiej.

Kiedy w roku 1923 Osterwa dwukrotnie stawał na czele Teatru Rozmaitości, Redutę Prowadzili Limanowski z Schillerem. W Czesie Pierwszej Reduty Warszawskiej z Osterwą współpracowali: Stefan Jaracz, Maria Dulębianka, Wanda Siemaszkowa. Kilka sztuk zostało wyreżyserowanych przez  Leona Schillera.

• Reduta Wileńska (1925-1931)

Osterwa w 1925 roku przeniósł Redutę do Wilna. Nową siedzibą został teatr na Pohulance. Warunki nie były zbyt dobre, często brakowało pieniędzy na zaspokojenie podstawowych potrzeb, a aktorzy nie mieli gdzie mieszkać, jednak teatr  się nie poddawał. “Wyzwolenie” Wyspiańskiego w nowym opracowaniu reżyserskim i z własną rolą Konrada (1925) wystawiono jako premierę. Następnym spektaklem cieszącym się dość dużym powodzeniem był “Książę niezłomny” Słowackiego z rolą Osterwy jako Don Fernandem. Ten spektakl pokazywany był nie tylko w Wilnie, ale także w niektórych polskich miastach. W ciągu 900 dni pokazano ponad 1500 spektakli w 173 miastach Polski. Sam Osterwa grywał poza Wilnem, a zarobione pieniądze przeznaczał na ubogi budżet swojego teatru. Reduta Wileńska miała nawet własne terminy określające części teatru np. dolnia była parter, balkon nazywany był górnią, scena spełnią, a galeria szczytnią. Podczas pobytu w Wilnie Redutę charakteryzowała działalność objazdowa o dość  szerokim zasięgu. W repertuarze wileńskim oprócz polskich sztuk znalazły się także utwory z klasyki światowej.

• II Reduta Warszawska (1931-1939)

W 1931 Reduta powtórnie zostaje przywrócona Warszawie. Jej siedziba mieściła się przy ulicy Kopernika. Ten czas nazywany jest również tzw. Trzecią Redutą. W 1936 roku odbyła się premiera “Pierścienia wielkiej damy” Cypriana Kamila Norwida, gdzie Osterwa odegrał rolę Hrabiego Szeligi.  Od 1932 roku odbywały się pokazy zwane pokazami za „Co łaska”. Wystawiano także przedstawienia dla dzieci, zorganizowano studio radiowe, otwarto Towarzystwo Przyjaciół Reduty.

Inspiracje Redutą i poglądami Juliusza Osterwy rzutują na dzisiejszy teatr. Jego tradycje obecne są dziś w teatrze Włodzimierza Staniewskiego „Gardzienice”. Znich czerpał także Jerzy Grotowski, zakladając swój Teatr Laboratorium. Dzięki Reducie Szaniawski i Żeromski zaistnieli na dobre w świecie polskich pisarzy.

Bibliografia:

1. Marczak-Oborski Stanisław, Teatr polski w latach 1918-1965. Teatry dramatyczne, Warszawa 1985.
2. Osiński Zbigniew, Pamięć Reduty, Gdańsk 2003.
3. Raszewski Zbigniew, Krótka historia teatru polskiego, Warszawa 1990.
4. Szczublewski Józef, Żywot Osterwy, Warszawa 1973.