Bronisław Malinowski

Bronisław MalinowskiBronisław Malinowski (1884-1942) ur. 7 IV 1884, zm. 16 V 1942, syn Lucjana; socjolog, etnolog i antropolog; twórca funkcjonalizmu; prekursor... (1884-1942)

ur. 7 IV 1884, zm. 16 V 1942, syn Lucjana; socjolog, etnolog i antropolog; twórca funkcjonalizmu; prekursor intensywnych badań terenowych, stanowiących odtąd podstawę nowoczesnej antropologii społecznej. Urodził się i studiował w Krakowie na Uniwersytecie Jagiellońskim; w młodości uczestniczył w życiu naukowo – artystycznym Krakowa, przyjaźnił się z wieloma przedstawicielami Młodej Polski, m.in. Stanisławem Ignacym Witkiewiczem, który jako rysownik i fotograf towarzyszył mu później w pierwszym etapie wyprawy do Australii.

W 1908 Malinowski zrobił doktorat O zasadzie ekonomii myślenia; następnie zgłębiał psychologię doświadczalną u Wundta w Lipsku; zainteresowanie antropologią sprawiło, że w 1910 przeniósł się do London School of Economics, gdzie współpracował z E. Westermarckiem, Ch. G. Seligmanem i innymi wybitnymi antropologami brytyjskimi.

W 1913 opublikował po angielsku Family Among the Australian Aborigenes i The Natives of Mailu, na podstawie których uzyskał drugi doktorat; również w 1913 powstała polskojęzyczna publikacja Wierzenia pierwotne i formy ustroju społecznego.

W 1914 udał się w celu prowadzenia badań terenowych do Australii; ponieważ był poddanym austral. a właśnie wybuchła I wojna światowa, został internowany, co wydłużyło jego pobyt i badania w terenie – początkowo wśród plemienia Mailu, później na Wyspach Tobriandzkich opodal Nowej Gwinei – badań w obszarze tak oddalonym od wojny nikt mu nie utrudniał.
Materiały zebrane przez Malinowskiego wśród tubylców i ich opracowanie stało się źródłem jego sławy; prace Argonauci Zachodniego Pacyfiku oraz Życie seksualne dzikich, wzbudziły zainteresowanie wykraczające poza środowiska uniwersyteckie. W London School of Economics zgromadził wokół siebie grono wybitnych uczniów, zajmując ze swoją “szkołą funkcjonalizmu” dominującą pozycję w antropologii brytyjskiej.

Po powrocie z Wielkiej Brytanii w 1922 zrezygnował z objęcia katedry etnologii i etnografii na Uniwersytecie Jagiellońskim i wkrótce podjął pracę wykładowczą na Uniwersytecie Londyńskim, gdzie w 1927 objął specjalnie dla niego utworzoną katedrę antropologii społecznej. W 1934 odbył kilkumiesięczną podróż naukową do Afryki Południowej i Afryki Wschodniej. W 1935 przyjął obywatelstwo brytyjskie.

Od 1938 przebywał w USA; w 1942 wspólnie z innymi uczonymi polskiego pochodzenia założył Instytut Polski w Nowym Jorku. Malinowski prowadził aktywną działalność dydaktyczną, w jego słynnych seminariach uczestniczyli m.in.: R. Firth, M. Fortes, S. Nadel, J. Schapera, L. Mair, E. R. Leach i E. E. Evans – Pritchard, którzy przyczynili się do rozwoju antropologii społecznej. Kształcił także Polaków, m. in.: M. i S. Ossowskich, J. Obrębskiego, T. Grossa, K. Dobrowolskiego, A. Waligórskiego. Od 1972 profesor antropologii Uniwersytetu Londyńskiego; od 1942 Uniwersytetu Yale w New Haven; od 1930 członek PAU.

Zasługą Malinowskiego jest opracowanie metod badań terenowych, określanych jako “obserwacja uczestnicząca”, traktowanie kultury jako zespołu narzędzi, które obok funkcji psychologicznych mają utylitarny rdzeń. Malinowski wykazał, że nawet magia jest w nierozerwalny sposób w społeczeństwach pierwotnych związana z działaniami produkcyjnymi, stojąc na straży określonego rytmu prac i zabiegów dających w danych warunkach wymierne efekty gospodarcze; starał się wykazać, że “zasada wzajemności” w każdym społeczeństwie jest momentem decydującym dla społecznej kontroli, źródłem moralności i środkiem podtrzymywania więzi społecznych rozmaitego rodzaju.

Malinowski wszedł do historii antropologii społecznej jako współtwórca funkcjonalnej teorii kultury, której najpełniejszą wykładnię przedstawił w pracy Naukowe teorie kultury (1944, wydanie polskie w: Szkice z teorii kultury 1958). Genezy jego poglądów należy upatrywać w pozytywistycznej filozofii nauki, zwłaszcza w wersji E. Macha, oraz socjologii E. Durkheima.

Malinowski ujmował kulturę jako aparat instrumentalny służący zaspokajaniu ludzkich potrzeb, całościowy i zintegrowany system, złożony z oddziałujących na siebie instytucji, w którym zależności między elementami mają charakter funkcjonalny. Stąd przekonanie, że każdy fakt kulturowy winien być rozpatrywany i interpretowany w jego własnym kontekście (teza relatywizmu kulturowego), natomiast naczelnym celem antropologii jest wyjaśnienie funkcji, jaką pełni on w doskonale zintegrowanym systemie.

Stanowisko takie było w opozycji do ewolucjonizmu i dyfuzjonizmu, legło także u podstaw metody funkcjonalnej, której istota polegała na analizie aktualnego funkcjonowania instytucji kulturowych. W ujęciu Malinowskiego były to najmniejsze, dające się analitycznie wydzielić, choć zachowujące odrębność podsystemy kulturowe, które w sposób bezpośredni (instytucje pierwotne) lub pośredni (instytucje wtórne i integratywne) służyły zaspokajaniu potrzeb biologicznych, społecznych i kulturowych człowieka.

Podczas dwuletniego pobytu na Wyspach Trobrianda, Malinowski systematycznie gromadził i szczegółowo dokumentował fakty dotyczące funkcjonowania wybranych instytucji, np. wymiany, systemu prawnego i ekonomicznego, magii, związków pokrewieństwa, które następnie opisał w kolejnych monografiach. Odczytane razem dostarczają pełnego i wielowymiarowego opisu kultury triobriandzkiej.

Zgodnie z ustanowionym na Wyspach Triobrianda “kanonem”, oprócz wykorzystywania różnorodnych technik badawczych (m. in. obserwacji, wywiadów, tablic genealogicznych i danych statystycznych) wymagają one od badacza długotrwałego pobytu w danej społeczności, znajomości lokalnego języka, przyjęcia “tubylczego punktu widzenia. Prowadzić to ma do poznania systemu kulturowego z pozycji jej uczestnika, od wewnątrz, choć przy jednoczesnym zachowaniu niezbędnego obiektywizmu.

Konkretne zalecenia metody Malinowskiego:

• Badacz powinien zakładać stację badawczą w znacznej odległości od ośrodka kultury, z którą jest związany (np. od misji, w której można by mieszkać). Pozwoli to uniknąć sytuacji, w której badacz będzie przychodził do wioski jak do pracy. Ważne jest przebywanie w badanej społeczności cały czas tak by nic nie umykało uwadze i by można było wczuć się, żyć takim samym życiem jak badana społeczność. Jednak nie może to być zbyt duża odległość na wypadek zniechęcenia, rozczarowania, tęsknoty, które prędzej czy później przeżywa każdy antropolog w trakcie badań terenowych (tym sprawom Malinowski poświęcił bardzo dużo uwagi).

• Badacz powinien mówić w języku tubylców – trzeba się go nauczyć, zazwyczaj dopiero na miejscu. Korzystanie z usług tłumacza stanowi filtr – tłumacz często sam określa to, co jego zdaniem może interesować badacza pomijając niektóre sprawy, dodając coś od siebie, nie dając badaczowi prawa wyboru. Posługiwanie się językami pidżinowymi także jest niepożądanym filtrem.

• Badacz sam musi wypracować sobie osąd na temat badanej społeczności oraz metodologię badawczą, którą trzeba zastosować w danej sytuacji:

• Nie może polegać na opiniach misjonarzy, itp. Z reguły są one obarczone stereotypami i dotyczą jedynie spraw powierzchownych lub “sensacyjnych”.

• Nie może mieć koncepcji badań przygotowanej zawczasu. Mogłoby to spowodować, że antropolog będzie widział tylko to co chce zobaczyć, tworząc skrajnie zafałszowany obraz badanej kultury.

• Nie może projektować (w znaczeniu psychologicznym) swoich przekonań itp. na badaną kulturę.

• Nie może podpowiadać rozwiązań nieobecnych w tej społeczności, a przyniesionych z kraju badacza, choćby to miało usprawnić, załatwić coś szybciej, itp. Pozwala to uniknąć niepotrzebnej ingerencji w naturalny bieg życia tej społeczności i poznać metody jakimi ona sama sobie radzi z wynikłymi problemami

• Obowiązkiem badacza jest respektowanie praw, reguł, obyczajów, kanonów zachowania obecnych w badanej społeczności. Powinien on też odznaczać się umiejętnością wyczuwania co może należeć do złych lub dobrych manier w danej kulturze.

• Antropolog-badacz musi stać się elementem, który nie zakłóca życia społeczności. Musi być przez nią zaakceptowany najpełniej jak tylko się da – w sytuacji gdy ktoś czuje, że jest obserwowany, nie zachowuje się w swój naturalny sposób. Okres przyzwyczajania się do osoby badacza zawsze jest obecny. W czasie badań tubylcy nie muszą i na ogół nie zrozumieją celu pobytu antropologa, choć oczywiście wytłumaczą to sobie na swój sposób.

Jeżeli zaś chodzi o koncepcję kultury (tę zaś najbardziej krytykowano), trzonem życia społecznego jest dla Malinowskiego kultura, rozumiana jako całokształt dziedzictwa społecznego: “urządzenia, dobra, procesy techniczne, idee, zwyczaje i wartości”, a także mit, magia i religia. Kultura ma cztery właściwości: stanowi całość, jest wewnętrznie zintegrowana, jej elementy pełnią swoiste funkcje, stanowi instrumentalny aparat zaspokajania ludzkich potrzeb. Antropologia powinna skupiać się na analizie funkcji: jej celem jest wyjaśnienie faktów antropologicznych poprzez rolę, jaką odgrywają w integralnym systemie kultury, a także w zaspokajaniu potrzeb członków społeczeństwa.

Ludzie są w swoich działaniach motywowani przez potrzeby dwojakiego rodzaju: pierwotne, związane z ich naturą biologiczną, oraz wtórne, związane z ich naturą społeczną, faktem współżycia z innymi ludźmi w społeczeństwie. Ludzkie potrzeby są zaspokajane przez instytucje, czyli zbiorowości ludzi powiązanych wspólnym zadaniem, wspólnymi regułami i dysponujących wspólnymi urządzeniami technicznymi. Każda instytucja składa się z: zasady naczelnej (założonych celów, centralnych wartości), personelu, norm (technicznych lub powinnościowych), urządzeń materialnych, działań podejmowanych przez personel i funkcji, jaką realnie pełni. Na potrzeby pierwotne odpowiada pierwotna organizacja instytucjonalna:

– instytucje zaopatrzenia w żywność
– pokrewieństwa, małżeństwa i reprodukcji
– ochrony i obrony przed zagrożeniami.

Na potrzeby wtórne odpowiadają instytucje prawne, ekonomiczne, wychowawcze i polityczne. Sens każdej instytucji jest zrozumiały tylko w kontekście całego swoistego systemu, w którym występuje. Zmiany kulturowe mają charakter egzogenny, wynikają z kontaktu, zderzenia lub konfliktu z kulturami odmiennymi, kultury pierwotne są np. pod przemożnym wpływem cywilizacji europejskiej. Zaburzenie harmonii i aequilibrum kultury ma charakter przejściowy, kultura bowiem ma tendencję do odzyskiwania równowagi spójności.
Choć dorobek teoretyczny Malinowskiego (zwłaszcza ogólna teoria kultury) bardzo wcześnie został poddany surowej krytyce i rewizji, nie zmienia to faktu, że Malinowski jest powszechnie uznawany za jednego z twórców nowoczesnej antropologii społecznej.

Dzieła:

Argonauci Zachodniego Pacyfiku (1922, polskie wyd. 1967),

Zwyczaj i zbrodnia w społeczności dzikich (1926, polskie wyd. 1938),

Życie seksualne dzikich w północno – zachodniej Melanezji (1929, polskie wyd. 1938),

Ogrody koralowe i ich magia (t. 1 – 2 1935, polskie wyd. t.1 – 2 1986-87),

Dziennik w ścisłym znaczeniu tego wyrazu (2002); część dotycząca Nowej Gwinei i Wysp Triobrianda została przełożona na język angielski i opublikowana w 1967 jako A Diary in the Strict Sense of the Term),

Całość jego dorobku obejmują Dzieła (do 2001 t. 1 – 10).