Językowy obraz świata

()

Etnolingwistyka zajmuje się rejestracją zjawisk, które są utrwalone w języku. Na podstawie materiału zdobytego przez badaczy odtwarza się językowy obraz świata, który występuje w danej kulturze. Rozważania na temat tego pojęcia koncentrują się wokół ustalenia związków języka z pozajęzykowymi elementami kultury. Badania dotyczące językowego obrazu świata mają tak wiele związków z niejęzykowymi zachowaniami, iż bardzo często termin ten trudno nazwać jest językowym.

Pojęcie językowego obrazu świata jest bardzo ważnym zagadnieniem przy omawianiu etnolingwistyki. Dotyczy ono problemu stosunku języka do rzeczywistości. Opierając się na pracach J. Bartmińskiego można powiedzieć, że językowy obraz świata to „pewien zespół sądów mniej lub bardziej utrwalony w języku, zawartych w znaczeniach wyrazów lub przez te znaczenia implikowanych, który orzeka o cechach i sposobach istnienia obiektów świata poza językowego”[J. Bartmiński, R. Tokarski, 1986, s. 72]. Pokazuje to, iż konsekwencją zmieniania struktur słów dotyczących ich znaczenia jest powstawanie nowego, niestandardowego obrazu świata. Jak pisze Grzegorczykowa językowy obraz świata to „struktura pojęciowa utrwalona w systemie danego języka, a więc jego właściwościach gramatycznych i leksykalnych (znaczeniach wyrazów i ich łączliwości), realizują się, jak wszystko w języku, za pomocą tekstów” [R. Grzegorczykowa, 1999, s. 41].

Składniki językowego obrazu świata obejmują różne zjawiska. Przede wszystkim należy odróżnić właściwości gramatyczne i słowotwórcze, które decydują o obrazie świata. Cechy gramatyczne odbijają warunki życia danego społeczeństwa i mają charakter historyczny. Związane jest to także z etymologią słów. Kolejnym równie ważnym elementem jest słownictwo używane przez ludzi, które decyduje o sposobie patrzenia na świat. „Ten sam fragment rzeczywistości bywa różnie dzielony miedzy leksemy w poszczególnych językach. (…) Różny układ znaczeń leksemów zależy od stopnia uogólnienia nazywanego zjawiska”. [R. Grzegorczykowa, 1999, s. 43]. W ramach językowego obrazy świata znajdują się także własności słowotwórcze leksemów. Pokazują ona sposób nazywania zjawisk przez ludzi używających dany język. Konotacje semantyczne to następny składnik językowego obrazy świata. Są to wszelkie właściwości, dzięki którym ogół mówiących łączy nazwę z desygnatem. Utrwalone są w metaforach czy frazeologizmach. Ostatnim ważnym elementem JOŚ to „możliwość wiązania pojęcia językowego obrazu świata z wizją świata przekazywana przez teksty poetyckie” [R. Grzegorczykowa, 1999, s. 45]. Postrzeganie świata przez poetę jest odmienne od widzenia potocznego. Najważniejsze są tu konotacje środowiskowe i indywidualne, które powstały dzięki doświadczeniu.

Pojęcie językowego obrazu świata można zdefiniować na dwa sposoby: podmiotowo oraz przedmiotowo. Wizja odnosi się do podmiotu i jest czyjaś; obraz natomiast określa przedmiot, czyli to, co zawarte w języku. językowy obraz świata nie odbija całkowicie rzeczywistości. Słowa nie pokazują rzeczy dosłownie lecz jedynie mentalnie. Czynnik, który decyduje o sposobie mówienia nazywany jest punktem widzenia. Zjawisko to decyduje o rozróżnieniu stylów języka: potocznego, naukowego i urzędowego.  Bartmiński pod pojęciem perspektywy rozumie „zespół właściwości struktury semantycznej słów, skorelowany z punktem widzenia i będący (…) jego rezultatem” [J. Bartmiński, 1999, s. 106]. Pojęcie to odnosi się do pewnych rzeczy, które bierze po uwagę osoba mówiąca. Przedstawia przedmiot pod wszelkimi ważnymi względami, które się uzupełniają. Odbiorca dzięki rozpoznaniu tych właściwości rozpoznaje punkt widzenia. Oba terminy istnieją ponad gramatyką o leksyką. „Można powiedzieć, ze należą do najważniejszych czynników decydujących o zróżnicowaniu wypowiedzi na typy, gatunki i style językowe”. [J. Bartmiński, 1999, s. 103-120]

Jolanta Mackiewicz pojęcie językowego obrazu świata tłumaczy na dwa sposoby. Po pierwsze jest to odbicie tego, w jaki sposób dane społeczeństwo widzi rzeczywistość. Z drugiej strony to tworzenie świata, które pozwala się w nim poruszać. Obraz świata opisuje świat z jakiegoś punktu widzenia oraz jednocześnie reguluje zachowania ludzkie. Pojęcie to wnosi do języka obraz przeżywanej, doświadczanej i wyobrażonej” [J. Bartmiński, 1999, s. 194] rzeczywistości. Odtwarzanie jej przez język obejmuje wydzielenie takich zjawisk, którymi są zainteresowani członkowie danej społeczności, opis tych zjawisk, uporządkowanie ich i ocenienie. Do rekonstrukcji językowego obrazu świata wycinka rzeczywistości niezbędne jest włączenie etymologii danego wyrazu, jak również znalezienie rodziny wyrazów, frazeologizmów, przysłów i wyrażeń leksykalnych.

Jednym z głównych terminów istotnych dla etnolingwistyki jest kategoryzacja. Jak pisze Jolanta Maćkiewicz można o niej mówić w dwóch sytuacjach. Wstępna kategoryzacja grupuje rzeczy w klasy. Generyczna grupuje klasy w superklasy. językowy obraz świata interpretuje rzeczywistość i reguluje ludzkie zachowania. Kategoryzacja składa się z dwóch faz. W fazie wstępnej wyodrębniany jest obiekt, zdarzenie, czy zjawisko z dotychczasowego otoczenia. W fazie właściwej grupuje się wszelkie wyodrębnione zjawiska względem wzajemnych podobieństw bądź różnic, przy czym podkreśla się podobieństwa, odrzuca różnice. Kategoryzacja ma za zadanie zminimalizować skomplikowany odbiór świata. Funkcja ta pozwala pilnować zróżnicowania, dynamiczności i zmienności rzeczywistości. Porządkowaniu towarzyszy interpretacja tego w jaki sposób go widzimy. To właśnie kategoryzacja pozwala budować określony obraz świata. Jednak w tej sytuacji należy mówić o kategoriach zwerbalizowanych „którym odpowiada pojedyncze słowo, bo właśnie taki sposób werbalizacji świadczy o ważnej roli odgrywanej przez daną kategorię” [J. Maćkiewicz, Lublin 1999, s. 52.] Niezwerbalizowane kategorie łączą się z konceptualnym obrazem świata. By otrzymać opisany model rzeczywistości – obraz świata, niezbędne jest wyodrębnienie konkretnych kategorii.

Poza określonymi kategoriami by porządkować obraz świata potrzebne są komponenty desygnacyjne i konotacyjne. Jak pisze Tokarski pierwsze są elementem każdego użycia wyrazu, drugie zaś tworzą warstwę znaczeniową, która jest dowolna – fakultatywna i aktualizowana. Oba składniki krzyżują się i jako część języka określają sposoby patrzenia na świat. Istnieją dwa sposoby porządkowania świata: desygnacja i konotacja semantyczna. Są one utrwalone w języku, hierarchii i wartościach, przez co opisują obraz świata. Komponent desygnacyjny określonych wyrazów przypisuje te wyrazy do grup leksykalno-semantycznych, czyli pól semantycznych. „Motywacja semantyczna zachodzi wtedy, gdy znaczenie pochodne rozbudowuje się wokół jednego z komponentów semantycznych znaczenia wyjściowego”.[ R. Tokarski, Lublin 1999, s. 65-78.]

Jednym z ważniejszych aspektów, jeżeli chodzi o odtwarzanie językowego obrazu świata jest określenie go w binarnych opozycjach swój – obcy. Swój, czyli to, co znane i dobre, obce natomiast to to, co nieznane i złe. Jak pisze Tokarski na tej podstawie można wyróżnić składniki polskiego językowego obrazu świata. Jako pierwszy wymienia ksenofobię, czyli to co polskie jest lepsze, niepolskie – gorsze. Kolejnymi elementami są antropocentryzm odnoszący się w stosunku do zwierząt, świadomość własnej wyższości kulturowej, chrystianizm oraz etos rycerski, czyli obcy to rolnik, a swój to szlachcic. [ R. Tokarski, Lublin 1999, s. 80-81].

językowy obraz świata składa się między innymi z gramatyki, która prezentuje warunki życia ludzi posługujących się językiem oraz słownictwa charakteryzującego sposób ujmowania danego zjawiska. W skład tego pojęcia wchodzą również „własności słowotwórcze leksemów” pokazujące sposoby opisywania świata; konotacje semantyczne wiążące ludzi ze zjawiskami nazywanymi; jak również to, że możliwe jest wiązanie językowego obrazu świata z tekstami poetyckimi.

Anna Wierzbicka jest jedną z głównych badaczek językoznawstwa w Polsce. Jednak nie do końca przedstawia ona poglądy kognitywistów. Jedyną rzeczą, która zbliża Wierzbicką do nich to zdanie, iż gramatyka nie może mówić nam po jakim słowie ma następować inne słowo, oraz to, że znaczenie języka musi być badane tylko w połączeniu z kulturą. Najważniejszym elementem teorii Wierzbickiej jest „zespół nierozkładalnych jednostek lub semantycznych atomów, zwany (…) alfabetem myśli ludzkich”. Pojęcie to jest podstawą wszelkich znaczeń języka, które są uzależnione od kultury. Jest pomocne dla badania znaczeń słów oraz „porównywania języków i kultur”. Aby dobrze zdefiniować słowa Wierzbicka wymienia pięć kryteriów, które pojęcia muszą spełniać. Muszą być „intuicyjnie jasne i zrozumiałe same przez się, niedefiniowalne, stanowić istotny składnik w konstruowaniu innych pojęć, sprawdzać się w opisie wielu różnych języków świata, sprawdzać się jako uniwersalia leksykalne, czyli jako pojęcia ‘posiadające swoje własne nazwy we wszystkich językach świata’”. Według badaczki analiza znaczeń wyrazów języków naturalnych ma charakter encyklopedyczny. Wiedza taka jest naukowa, w odróżnieniu od wiedzy słownikowej, która jest potoczna. [H. Kardela, Gdańsk 2006, s. 63-64.]

Bibliografia:

  1. 1. Bartmiński J., R. Tokarski językowy obraz świata a spójność tekstu [w:] Teoria tekstów. Zbiór studiów pod red. T. Dobrzyńskiej, Wrocław 1986.
  2. Bartmiński J. Punkt widzenia, perspektywa, językowy obraz świata [w:] językowy obraz świata pod red. J. Bartmińskiego, Lublin 1999.
  3. Grzegorczykowa R. Pojęcie językowego obrazu świata [w:] językowy obraz świata pod red. J. Bartmińskiego, Lublin 1999.
  4. Kardela H. Reprezentacja semantyczna w świetle gramatyki kognitywnej i teorii języka Anny Wierzbickiej [w:] Językoznawstwo kognitywne III pod red. O. Sokołowskiej i D. Stanulewicz, Gdańsk 2006, s. 63.
  5. Maćkiewicz J. Wyspa – językowy obraz wycinka rzeczywistości [w:] językowy obraz świata pod red. J. Bartmińskiego, Lublin 1999.
  6. Maćkiewicz J. Kategoryzacja a językowy obraz świata [w:] językowy obraz świata pod red. J. Bartmińskiego, Lublin 1999.
  7. R. Tokarski Językowy obraz  świata w metaforach potocznych [w:] językowy obraz świata pod red. J. Bartmińskiego, Lublin 1999, s. 65-78.

Jak oceniasz ten materiał?

Kliknij na gwiazdkę, aby zostawić swoją ocenę

Średnia ocena / 5. Liczba głosów:

Jak dotąd brak głosów! Oceń ten post jako pierwszy.

Język japoński

Poprzedni wpis

Jurewicz Aleksander

Następny wpis
Wiedzo Znawca
Redaktor z rzemiosłem w ręku na co dzień szef kontroli jakości w kuchni, serwujący wykwintne dania. W niedalekiej przyszłości planuje zrealizować młodzieńcze marzenia i napisać coś więcej niż artykuł 📖

Komentarze - masz coś do napisania? Zostaw proszę informacje.