Jansenizm

JansenizmJansenizm – ruch religijny i społeczny, który powstał w XVII w. w łonie kościoła katolickiego. Twórcą był Corneille Jansen (1585... – ruch religijny i społeczny, który powstał w XVII w. w łonie kościoła katolickiego. Twórcą był Corneille Jansen (1585 – 1638), flamandzki teolog, biskup Ypres. Główne dzieło biskupa pt. Augustinus sive doctrina s. Augustini de humanae naturae, sanitate, aegrutudine, medicina etc. adversus Pelagianos et Massilienses (Lowanium 1640) mówiło o całkowitym zepsuciu ludzkiej natury, o niemożliwości oparcia się Bożej łasce, o przeznaczeniu jednych ludzi do zbawienia, a innych na potępienie i wreszcie o tym, że Chrystus nie umarł na krzyżu za wszystkich. Według nich grzech pierworodny spowodował zepsucie natury ludzkiej. Od tej pory człowiek ulega grzesznemu pożądaniu. Nie jest w stanie ustanowić pozytywnej więzi z Bogiem. Aby ponownie nawiązać relację z Bogiem należy zrezygnować z własnych, indywidualnych dążeń zbawczych. Jansen opowiadał się za religijnością opartą na obyczajowym rygoryzmie. Janseniści wystąpili przeciwko tomizmowi i scholastyce. Spekulacjom filozoficzno – teologicznym przeciwstawiali „mistykę serca”. W swej nauce podkreślali rolę Biblii i pism Ojców Kościoła.

We Francji Agustinus Jansena spotkał się dobrym przyjęciem w ośrodkach teologii augustiańskiej. Ośrodkami tymi były: opactwo Saint- Cyran ( gdzie opatem był J. Duvergier de Hauranne, przyjaciel Janseniusza) i opactwo cystersek w Port- Royal ( pod koniec XVII w. z powodu prześladowań, głównie ze strony jezuitów, zlikwidowane; zakonnice rozpędzono i zburzono budynki). Pod koniec 1640 r. dzieło Jansena dotarło do Paryża. Tam, po uzyskaniu niezbędnych zezwoleń Sorbony, ukazały się kolejne wydania (1641, 1643). W tym czasie doszło do pierwszego sporu, którego osią stało się Augustinus. W obronie dzieła stanęli dominikanie, karmelici, augustianie i oratorianie, czyli członkowie zakonów, w których od wielu lat pielęgnowano teologię proponowaną przez św. Augustyna. Do przeciwników, oprócz jezuitów, należał kardynał A. Richelieu. Przy dużym udziale nuncjusza apostolskiego w Kolonii Fabio Chigi (późniejszy papież Aleksander VII) papież Urban VIII wydał bullę In eminenti (10 VI 1643), która potępiała Augustinusa. Bulla swierdzała, że […] zawiera ono wiele zdań potępionych przez naszych poprzedników, a które są zgorszeniem dla wielu katolików. Stwierdzenia zawarte w bulli i zakazanie czytania dzieła oburzyło lowańskich teologów. Wysłali nawet specjalną delegację, w celu uzyskania rewizji cenzury. Działania nie przyniosły rezultatu, gdyż nowy papież Innocenty X domagał się publikacji bulli swego poprzednika. Jednak ciągle we Francji bulla nie była oficjalnie ogłoszona – zwolennicy Janseniusza uważali tekst wydany przez jezuitów w 1643 r. za fałszerstwo. W tym duchu wypowiedział się A. Arnauld.

Ksiądz A. Arnauld był profesorem teologii na Sorbonie, jego siostra – matka Maria Angelika Arnauld sprawowała funkcję opatki w klasztorze w Port Royal. W roku 1643 ogłosił Pierwsze uwagi nad bullą, następnie zaś Drugie uwagi nad bullą, w których opowiadał się przeciw jej autentyczności. W tym samym roku Arnauld wydał kolejną wielce kontrowersyjną pozycję. Książka O częstej Komunii św. wywołała duży niepokój. Zwalczał w niej częstą komunię św. (zalecaną przez jezuitów). W swych poglądach powoływał się na starochrześcijańską praktykę. Stawiał rygorystyczne warunki co do przyjęcia komunii. Na polemiczne teksty paryskich jezuitów odpowiedział książką Tradycja Kościoła na temat pokuty i Eucharystii (1644), w której swoje stanowisko popierał pismami patrystycznymi.

Ogromną przeszkodą dla jansenizmu był dwór francuski, na czele z regentką Anną Austriaczką i kardynałem G. Mazarinim. Dzięki nim zaczęły zmniejszać się szeregi jansenistów. Do walki oprócz dworu i jezuitów dołączyła także Sorbona, która 1 VI 1649 roku. zorganizowała dyskusję na temat łaski i zasługi człowieka. W 1651 roku. tezy ogłoszone przez Sorbonę zostały przesłane do Rzymu w celu wyjaśnienia ich doktryny. Te starania spowodowały wydanie kolejnej bulli. Papież Innocenty X w bulli Cum occasione z 31 V 1653 roku. potępił 5 zdań z pism Biskupa Jansena – pierwsze cztery jako heretyckie i ostatnie jako fałszywe. Odpowiedzią jansenistów na stanowisko władz kościelnych było stwierdzenie, że Kościół jest nieomylny w sprawie iuris, czyli określeniu, czy głoszone poglądy są heretyckie, a nie w kwestii facti, to znaczy czy te poglądy głosi dany teolog. Po stronie A. Arnauld stanęło 60 teologów z Sorbony, za co zostali z niej usunięci w 1655 roku. Wzmogły się ataki na jezuitów. Wybitnie celował w nich genialny matematyk i filozof B. Pascal. Zarzucał im, że kształcona przez nich arystokracja wcale nie jest wzorem cnót chrześcijańskich. Dzieło Pascala znalazło się na indeksie kościelnym w 1657 roku, a na państwowym w 1660 roku.

Król Ludwik XIV zaniepokojony silną pozycją jansenistów zaczął walczyć z nimi środkami administracyjnymi, w stosunku do opornych stosował nawet represje. Metropolita Paryża H. de Péréfixe obłożył, blisko związane z jansenizmem, opactwo Port Royal interdyktem kościelnym. Zakonnice zostały przeniesione do innych klasztorów. Nowy papież, Klemens IX, dążył do pokojowego rozwiązania konfliktu. W 1688 roku. wysłał do Francji nuncjusza apostolskiego, który doprowadził do pogodzenia skonfliktowanych stron. 14 I 1699 roku. Klemens IX potwierdził zawarty układ, zwany „pokojem klementyńskim”.

Po śmierci Arnauld na czele jansenistów stanął P. Quesnal, zdecydowany przeciwnik jezuitów. Widział, że przeciwnicy absolutyzmu królewskiego skłaniają się ku jansenizmowi. Toteż pod koniec XVII i w początkach XVIII w. znowu zaczęły nasilać się spory jansenistów. W 1701 r. kilkudziesięciu doktorów Sorbony stwierdziło, że do otrzymania rozgrzeszenia potrzebne jest „silentium obsequiosum”. Zostało to potępione przez Klemensa XI w bulli Vineam Domini (1705). Kolejną przyczyną sporu okazała się pozycja P. Quesnala Rozważania moralne na tematy Nowego Testamentu (1671). Klemens XI umieścił ją na indeksie kościelnym. Decyzji papieża nie zaakceptował gallikański episkopat Francji. Za zgodą biskupów i metropolity paryskiego Noillesa książka ukazywała się nadal. Metropolita Paryża i kilkunastu biskupów nie zgadzających się z polityką króla, prowadzoną przeciwko jansenistom, opowiedziało się za ich sprawą. W takiej sytuacji Klemens XI wydał bullę Unigenitus; potępił w niej 101 zdań z książki Quesnala. Dotyczyła działania łaski Bożej ( stwierdzała: Poza Kościołem Bóg nie udziela żadnej łaski), przeznaczenia, celu śmierci Chrystusa, poznania Boga, natury wiary, miłości, władzy papieskiej. Bullę przyjęto wszędzie oprócz Francji, gdzie doszło do zaostrzenia konfliktu. Janseniści twierdzili, że papież potępił naukę św. Augustyna. Metropolita paryski nie zaakceptował bulli. Przedłożono ją pod głosowanie stołecznemu parlamentowi, który stwierdził, że świadczy ona przeciwko nieomylności papieża i powinna być przyjęta przez prowincjonalne synody, nim stanie się prawem w całym państwie. W rezultacie na 126 diecezji przyjęło ją 112.

Za panowania następcy Ludwika XIV, Filipa Orleańskiego (1715- 1723), janseniści cieszyli się względnym spokojem; większość z nich otrzymała wolność. Do łask powrócił odsunięty wcześniej od dworu Noilles. Jednakże ciągle pogłębiający się kryzys zmusił Filipa Orleańskiego do zwołania posiedzenia duchowieństwa. Dyskutowano tam pod jakimi warunkami można przyjąć papieską bullę. Posiedzenie nie przyniosło upragnionego rozwiązania. W 1717 roku pięciu biskupów na czele z de Noillesem zaapelowało do przyszłego soboru powszechnego. Poparły ich trzy uniwersytety (Paryż, Nantes, Reims), 100 księży i świeccy. Spowodowało to podzielenie się katolików we Francji na dwa obozy: na „acceptantes”- przyjmujących papieską decyzję, i „appelantes”- odwołujących się do decyzji przyszłego soboru. Sytuacja w Kościele francuskim spowodowała reakcję Filipa. Usunął apelujących biskupów, a niektórych przedstawicieli Sorbony i parlamentu kazał wygnać lub umieścić w więzieniach. Liczba apelujących wzrosła z 4 tys. do 100 tys. Papież listem apostolskim ekskomunikował tych, którzy nie przyjęli bulli lub apelowali do przyszłego soboru powszechnego. Powoli jednak liczba apelujących zmniejszała się. Za pontyfikatu Benedykta XIII część poddała się decyzji papieża. Parlament paryski zarejestrował bullę 24 III 1730 r. i stała się odtąd państwowym prawem.
Przyjęcie bulli nie spowodowało jednakże całkowitego podporządkowania się Rzymowi. Janseniści ciągle obstawali przy wolności sumienia i dążyli do reform w Kościele. Chcieli aby zamiast obrzędowości krzewiono surową moralność i wiarę dyktowaną przez serca, a nie przez decyzje hierarchii kościelnej.

Wybrana literatura przedmiotu:

Słownik mitów i tradycji kultury, W. Kopaliński, Bellona
Historia Kościoła, B. Kumor, KUL
Historia Powszechna wiek XVI – XVII, Z. Wójcik, PWN
Historia Powszechna wiek XVIII, E. Rostworowski,
Religie świata. Encyklopedia Religii, PWN