Jan Syriusz Zamoyski

()

Jan Syriusz Zamoyski

Po śmierci Stanisława Zamoyskiego nazwisko Zamoyskich było już znane i cenione tak przez szlachtę, jak i dwór królewski. Tą sytuację wykorzystał syn Stanisława Zamoyskiego – Jan, założyciel Ordynacji Zamojskiej. Jan Syriusz Zamoyski urodził się 19 marca 1542 r. w Sokołówce, w pobliżu której w 38 lat później założył miasto Zamość. Wychowany był – zgodnie z najlepszymi tradycjami epoki Odrodzenia – na kulturze narodowej i wzorcach antycznych.

Ojciec Jana, Stanisław nie szczędził niczego, aby swemu niepospolicie utalentowanemu synowi dać wykształcenie jak najlepsze, czerpane u samych źródeł starożytnej wiedzy. Z tego powodu Jan Zamoyski udał się do Padwy na wiosnę roku 1561. Liczył on wówczas zaledwie 19 lat, ale miał już za sobą kilka lat studiów w Paryżu (w Sorbonie i w College Rogal), jak również i w sławnej szkole Jana Struma w Strasburgu. Jednak studia w Padwie były przełomem w jego życiu – Padwa uczyniła mnie mężem – powtarzał z dumą nawet w ostatnich latach swego życia, a w dwadzieścia lat po powrocie do ojczyzny w liście do doży Alojzego Moceniego otwarcie wyznawał, że Rzeczpospolitą Wenecką uważał niejako za drugą swą ojczyznę, dla której – po Polsce – żywił uczucie najżywszej wdzięczności .

Jan Zamoyski jako konsyliarz nacji polskiej, objął stanowisko rektora studentów prawa. Zamoyski w czasie swojego rektoratu napisał księgę De senatu Libri ogłoszoną w 1563 r. w Wenecji u Giordana Ziletto, księga ta pasuje młodego Polaka na ucznia Sygoniusza i uczonego wielbiciela starożytności. W starożytnym krużganku Uniwersytetu Padewskiego widnieją dotychczas dwie pamiątkowe tablice poświęcone pamięci Jana Syriusza Zamoyskiego, z napisem: „Rectori meritissimo”. Kiedy Jan Zamoyski opuszczał Padwę, aby udać się do Polski, senat wenecki wręczył mu list polecający do Zygmunta Augusta. Dokument ten to świadectwo talentu i wiedzy Zamoyskiego oraz jego zasług dla Uniwersytetu, ze szczególnym uwidocznieniem chwalebnej działalności na urzędzie rektorskim.

Jan Zamoyski po powrocie do kraju, pełnił funkcję podkanclerza na dworze Zygmunta Augusta. W roku 1573 w okresie pierwszej elekcji powstał projekt odnowienia znajdującego się w pewnej stagnacji Uniwersytetu Krakowskiego i zasilenia go nowym elementem cudzoziemskim. Lecz skończyło się tylko na planach. Podczas drugiej elekcji sprawa odnowienia starej uczelni krakowskiej stale była aktualna. Batory – ówczesny król wraz z Zamoyskim ponowili próby utworzenia w Krakowie nowoczesnego instytutu humanistycznego. Jednak sprawy polityczne i ówczesna sytuacja w Polsce nie pozwoliły im na zrealizowanie tego projektu.

W latach 1590 do 1605 oddalił się Zamoyski nieco od działalności politycznej osiągnąwszy tytuł Kanclerza i Hetmana Wielkiego Koronnego. We wspaniałej rezydencji – Nowym Zamościu – założył własną akademię i poświęcił się administrowaniu swoich posiadłości, swym szkołom, naukom, literaturze i sztuce, które miały mu rozjaśnić życie i powiększyć jego sławę. Trudno wyliczyć wszystkie wpływy Zamoyskiego na twórczość Jana z Czarnolasu. Po zdobyciu Płocka w 1579 roku. powstaje Pieśń o wzięciu Płocka i oda De expugnatione Polottei, w roku 1580 rozszerza poeta, na wezwanie Zamoyskiego Pieśń o Płocku i pisze Pieśń o statecznym słudze Rzeczpospolitej, wysławiając kanclerza, a te utwory wraz z trzecią pieśnią O uczciwej małżonce, wydaje własnym kosztem Zamoyski. Kochanowski pisze jeszcze jeden poemat, na wesele kanclerza z siostrzenicą królewską 1583 roku. Była zatem działalność pisarska Jana z Czarnolasu w niemałym stopniu związana z działalnością Zamoyskiego, a to patronowanie największemu współczesnemu poecie, owiane później tęczą zmyślonych opowieści o odwiedzinach hetmana w Czarnolasie itp., stanowi najpiękniejszą może kartę w dziejach mecenatu kanclerza – humanisty. Dla „pożytku pospolitego” były przeznaczone przede wszystkim wielkie realizacje architektoniczne, jak budowa miast – twierdz Nowy Zamość i Szarogród, wzniesienie Akademii i Kolegiaty w okolicy Ordynacji.

Wielowątkowe idee wplecione w artystyczno – kulturalne realizacje kanclerza i hetmana wyraziły się najokazalej w inskrypcjach zawartych na reprezentacyjnych budowach w Zamościa: Brama Lubelska (Stara) z personifikacją Polonii była zadedykowana idei Ojczyzny i zawierała inwokację patriotyczną, mówiącą o obowiązku bronienia murami i własną krwią Matki Żywicielki. Brama Lwowska (Stara), z rzeźbioną figurą patrona miasta św. Tomasza przy Chrystusie Zmartwychwstałym, poświęcona została idei miasta ufundowanego jako miejsce pracy i bezpieczne schronienie dla obywateli. Brama Szczebrzeska była dedykowana idei rodu Zamoyskich; napis upamiętniał położenie zamku Sokołówka, siedziby rodowej, która została przeniesiona na nowe miejsce.

Nie mały wpływ na karierę Zamoyskiego odegrały jego cztery bogate małżeństwa:
z Anną Ossolińską, Krystyną Radziwiłłówną, Gryzeldą Batorówną i Barbarą Tarnowską. Kolejne małżeństwa dawały Zamoyskiemu możliwość wzbogacenia się i awansu. Pierwsza żona Anna Ossolińska, pochodziła z podobnego wybijającego się szlacheckiego rodu, była bratanicą wybitnego przywódcy sejmowego, a obecnie kasztelana sandomierskiego Hieronima. Drugie małżeństwo z Krystyną Radziwiłłówną, bardzo wzmocniło pozycję Zamoyskiego w państwie. 22 grudnia 1577 r. w Radziwiłłowskiej Białej Podlaskiej Jan Zamoyski pojął za żonę siedemnastoletnią, dwa razy od niego młodszą – Krystynę, nie kłopocząc się ani różnicą wieku – w owych czasach zresztą była to rzecz normalna – ani odmiennością wyznania. Uroczystości weselne rozciągnięte zostały na kilka tygodni. Ich natężenie przypadło po przenosinach młodej pary do dworu królowej Anny w Ujazdowie pod Warszawą, gdzie i król wówczas przebywał. Podobnie jak i poprzednie małżeństwa, nie trwało ono długo zaledwie dwa lata. Krystyna Radziwiłłówna Zamoyska, po urodzeniu córki Elżbiety, zmarła w 1580 roku. Trzecie wesele Zamoyskiego z bratanicą króla Gryzeldą, córką Krzysztofa Batorego, było ukoronowaniem kariery kanclerza. 12 czerwca 1583 roku. odbyło się w Krakowie wspaniałe wesele, uświetnione tryumfem w stylu antycznym, barwnym widowiskiem na Rynku: turniej, defilada, pokaz łupów i jeńców moskiewskich, wreszcie parada przebierańców, którą otwierał w zielonej sukni Stanisław Żółkiewski udający rzymską boginię łowów, Dianę. Za nim nimfy, Kupido i Wenus głosiły chwałę nowożeńców. Mimo hucznego wesela, ten związek nie był szczęśliwy. Gryzelda po urodzenia dwóch córek Anny i Zofii (zmarłych w dzieciństwie) umarła w 1590 r. Ostatnią żoną Jana Zamoyskiego, była dwadzieścia lat młodsza Barbara Tarnowska, przedstawicielka starego magnackiego rodu. Z zawartego w 1592 r. doczekał się kanclerz córki Gryzeldy i w następnym roku długo oczekiwanego przez hetmana syna i spadkobiercy Tomasza.
Po śmierci kanclerza i hetmana wielkiego koronnego Jana Zamoyskiego w roku 1605, jego spadkobiercą i kontynuatorem idei i planów został jego syn Tomasz.

Wybrana literatura przedmiotu:

Władysław Dworaczek, Genealogia, Część II, Warszawa 1959.
Jerzy Kowalczyk, W kręgu kultury dworu Jana Zamoyskiego, Lublin 1980.
Stanisław Łempicki, Mecenat Wielkiego Kanclerza, Warszawa 1980.
Adam Andrzej Witusik, O Zamoyskich Zamościu i Akademii Zamojskiej, Lublin 1798.

Jak oceniasz ten materiał?

Kliknij na gwiazdkę, aby zostawić swoją ocenę

Średnia ocena / 5. Liczba głosów:

Jak dotąd brak głosów! Oceń ten post jako pierwszy.

Jurewicz Aleksander

Poprzedni wpis
Wiedzo Znawca
Redaktor z rzemiosłem w ręku na co dzień szef kontroli jakości w kuchni, serwujący wykwintne dania. W niedalekiej przyszłości planuje zrealizować młodzieńcze marzenia i napisać coś więcej niż artykuł 📖

Komentarze - masz coś do napisania? Zostaw proszę informacje.