Emile Durkheim

Emile DurkheimEmile Durkheim był jednym z najwybitniejszych socjologów, filozofów i pedagogów francuskich. Jego najsłynniejszymi dziełami były m.in.: „O podziale pracy społecznej”,... był jednym z najwybitniejszych socjologów, filozofów i pedagogów francuskich. Jego najsłynniejszymi dziełami były m.in.: „O podziale pracy społecznej”, „Zasady metody socjologicznej”, „Le suicide. Étude de socjologie”, „Elementarne formy życia religijnego” oraz „System totemiczny w Australii”. Durkheim urodził się w 15.04.1858 r., a zmarł 15.11.1917 r.

Durkheim twierdził, że podstawą badań socjologicznych jest fakt społeczny. Definicja tego faktu brzmi następująco: „jest faktem społecznym wszelki sposób robienie, utrwalony lub nie, zdolny do wywierania na jednostkę zewnętrznego przymusu; albo inaczej: taki, który jest w danym społeczeństwie powszechny mając jednak własną egzystencję, niezależną od jego jednostkowych manifestacji” [Durkheim, 1968, s. 42]. Fakt społeczny jest więc w danym społeczeństwie powszechny i posiada własną egzystencję. Jednostkowe manifestacje faktów społecznych w socjologii Durkheima mają w sobie element społeczny, ponieważ odtwarzają częściowo model zbiorowy, ale każda z nich zależy od samej jednostki lub od szczególnych warunków, w których się ona znajduje. Nie są to więc zjawiska socjologiczne [Fabiś, 2008, s. 17]. Durkheim twierdził, że fakty społeczne powinny być rozpatrywane jak rzeczy. „Rzecz jest przeciwstawna idei jako to, co poznaje się z zewnątrz, temu, co poznaje się od wewnątrz. Rzeczą jest wszelki przedmiot poznania, który nie jest ze swej natury przenikalny dla inteligencji; wszystko, o czym nie możemy wytworzyć sobie adekwatnego pojęcia poprzez zwykłą analizę myślową; wszystko, cokolwiek może być zrozumiałe jedynie pod warunkiem wyjścia poza samego siebie, jedynie na drodze obserwacji i eksperymentów, na drodze stopniowego przechodzenia od cech najbardziej zewnętrznych i bezpośrednio dostępnych do cech mniej widocznych i głębszych” [Durkheim, 1968, s. 9].

Durkheim zajmował się także problematyką samobójstwa. W 1897 r. opublikował „La sucide. Étude de socjologie” („Samobójstwo. Studium z socjologii”). W swej książce Durkheim analizę samobójstwa zaczął od wytłumaczenia znaczenia potocznego, aby w końcu w sposób naukowy zdefiniować to pojęcie. „Pomiędzy różnymi gatunkami śmierci, niektóre posiadają tę szczególną właściwość bycia czynem samej ofiary, będąc rezultatem działania, którego autor jest również tego działania ofiarą; z drugiej strony ta sama cecha jest z pewnością fundamentalna dla utartego pojęcia samobójstwa. Chociaż samobójstwo jest zwykle pojmowane jako pozytywne, gwałtowne działanie wymagające pewnej energii mięśni, może się zdarzyć, że czysto negatywna postawa lub samo powstrzymanie się będą miały taki sam skutek. Odmowa przyjmowania pokarmu jest tak samo samobójcza jak samo – destrukcja z użyciem sztyletu lub broni palnej. Działanie podmiotu nie musi nawet bezpośrednio poprzedzać śmierci, aby tę śmierć uważać za jego skutek; relacja przyczynowa może być pośrednia nie zmieniając natury zjawiska” [Durkheim, 1952, s. 41 – 42]. Takiego tłumaczenia używał do oddzielenia samobójstwa od przypadkowej śmierci. Durkheim określił cztery typy samobójstw:

• samobójstwo altruistyczne – wynikające z ogromnej więzi ze społeczeństwem (np. piloci kamikaze
• samobójstwo egoistyczne – będące skutkiem całkowitego zerwania związków z ludźmi z najbliższego kręgu;
• samobójstwo fatalistyczne – wynikające z przekonania danej jednostki o przeznaczonej jej śmierci (zwłaszcza na podłożu religijnym lub filozoficznym);
• samobójstwo anomijne – występujące w sytuacji braku jakichkolwiek regulacji, kiedy zostają zniesione wszelkie ograniczenia (np. przy zmianie systemu politycznego) [www.sciaga.pl/tekst/18835-19-emil_durkheim]

Książka Durkheima „Elementarne formy życia religijnego” miała znaczący wpływ na późniejsze prace o tej tematyce. Przedmiotem tej pracy jest analiza wierzeń i zachowań religijnych australijskich społeczeństw plemiennych. Uzasadnienie możliwości badania religii pierwotnych jest u Durkheima przede wszystkim odrzuceniem przednaukowych, wartościujących poglądów na ich temat. Nie ma religii fałszywych; wszystkie odpowiadają, chociaż w różny sposób, określonym warunkom egzystencji ludzkiej. Choć można je hierarchizować ze względu na charakter intelektualny lub uczuciowy, ze względu na bogactwo pojęć lub obrazów, wszystkie są na równi religiami. Religie społeczeństw pierwotnych odpowiadają tym samym potrzebom, spełniają tę samą rolę, zależą od tych samych przyczyn. Mogą więc być one bardzo dobrym źródłem badawczym dla określenia natury życia religijnego. Wszystkie religie są porównywalne, ponieważ wszystkie są „odmianami tego samego rodzaju”. Zawierają więc wszystkie elementy wspólne im wszystkim. Przy ogromnej różnorodności form i postaci religii, posiadają one pewne cechy wspólne, zewnętrzne, widoczne pozwalające wstępnie zaklasyfikować je jako religię właśnie. Cechy te – pisze Durkheim – nasuwają przypuszczenie o istnieniu podobieństw głębszych, znajdujących się u podstaw wszelkich systemów wierzeń i wszelkich kultów [Tarkowska, 1974, s. 50].

W swoim wielkim dziele „O podziale pracy społecznej” Durkheim stwierdził, że „jednostki są ze sobą powiązane, a bez tego byłyby niezależne; zamiast rozwijać się oddzielnie, łączą swoje wysiłki; są solidarne i to taką solidarnością, która funkcjonuje nie tylko w krótkich chwilach wymiany usług, ale rozciąga się daleko poza nie” [Durkheim, 1999, s. 80]. Określił on dwa typy solidarności/więzi:

• solidarność mechaniczną, która opiera się na podobieństwie pomiędzy jednostkami i jednolitym dla wszystkich jednostek systemie norm ujętym w prawo, świadomość indywidualna jest zaś niemal tożsama ze świadomością zbiorową
• solidarność organiczną (charakterystyczna dla społeczeństw rozwiniętych) – opiera się na zróżnicowaniu jednostek i społecznym podziale pracy, wynika z potrzeby współpracy (którą reguluje prawo kooperacyjne (restytucyjne) np. prawo cywilne czy prawo handlowe), gdzie świadomość zbiorowa odgrywa mniejszą rolę, pozostawiając więcej miejsca na indywidualną inicjatywę i refleksję [www.wikipedia.org/wiki/%C3%89mile_Durkheim].

Człowiek według Durkheima jest „zwierzakiem cywilizowanym i tym samym postacią wewnętrznie rozdartą, wcieleniem przeciwieństw, koegzystencją sprzeczności – homo duplex”. To rozdwojenie człowieka było od zawsze dostrzegane i opisywane za pomocą opozycyjnie zestawionych pojęć i terminów. Durkheim zaczerpnął z twórczości Pascala sformułowanie, że człowiek to jednocześnie anioł i bydle. Nigdy nie może być tylko jednym. Efektem tego jest sytuacja, że człowiek nigdy nie może być w zgodzie z samym sobą, ponieważ nie może podążać za jednym głosem nie raniąc drugiego [Fabiś, 2008, s.152].

Twórczość Durkheima wywarła ogromny wpływ na późniejsze prace filozofów i pedagogów. Stał się on dla nich niedoścignionym wzorem.