Anarchizm

AnarchizmAnarchizm jest doktryną polityczno-społeczną, której celem jest obalenie wszelkich form władzy, zarówno tej „wybieralnej”, jak i autorytarnej – poprzez rewolucje... jest doktryną polityczno-społeczną, której celem jest obalenie wszelkich form władzy, zarówno tej „wybieralnej”, jak i autorytarnej – poprzez rewolucje w wyniku której utworzone zostanie społeczeństwo wolnych jednostek, swobodnie współpracujących ze sobą,  bez hierarchicznej kontroli. Anarchiści uważają, że zarówno państwo, jak i kapitaliści są szkodliwi dla jednostki w jej odrębności, w związku z czym są niepotrzebne. W nowym społeczeństwie ma zapanować prawdziwa równość, bo jak pisze w swej „Etyce” Piotr Kropotkin: „Bez równości nie ma sprawiedliwości, a bez sprawiedliwości nie ma moralności”.

Samo słowo „anarchia” pochodzi z języka greckiego, w którym przedrostek a-(an-) znaczy „nie” lub wskazuje na brak czegoś, zaś rdzeń wyrazu „archos” znaczy „władca” lub  „autorytet” (stąd żądanie zniesienia „autorytetu” w Etyce współczesnej Piotra Kropotkina). Słowo „anarchia” oznacza wg samych anarchistów – „przeciw władzy”. Synonimami „anarchizmu” w późniejszym czasie stały się: „wolnościowy socjalizm”, „anarcho-komunizm”, czy „bezpaństwowy system socjalizmu”.

Początki anarchizmu sięgają XI w., kiedy Europa doświadczała wielkich zmian ekonomicznych i społecznych. W wyniku przemian pojawił się ruch milenarystyczny. Rosnąca przepaść między bogactwem a nędzą powodowała radykalizację nastrojów dążących do ustanowienia „Królestwa Niebiańskiego” na Ziemi, w którym wszystko byłoby wspólne.

Pierwszym międzynarodowym ruchem, który można by określić jako pre-anarchistyczny,  rozwijającym się w Europie, był ruch Wolnego Ducha. Narodził się w roku 1200 wśród paryskich intelektualistów zgromadzonych wokół Williama Aurifexa. Pogardzający klerem Bracia i Sióstry Wolnego Ducha nie chcieli czekać na karę lub nagrodę w życiu pośmiertnym, ale pragnęli cieszyć się Rajem na Ziemi. Mimo rozbicia głównej grupy w 1210 r., ideologia rozszerzała się. Bracia wyrzekali się własności i żyli z żebraniny. W roku 1259 Wolny Duch został ekskomunikowany. Mimo to, swoje idee propagował w formie pisemnej. Jednym z ważniejszych dzieł było Lustro pustych dusz Marguerite Porete, spalonej na stosie w 1312 r.

Charakter anarchistyczny miały bunty chłopskie: w Anglii w 1381 r. tysiące chłopów ruszyło na zamki i większe dwory. Przewodził im ksiądz John Ball i Wat Taylor. Po początkowym sukcesie i wejściu do Londynu, w którym powstała także ludność miasta, chłopi ponieśli klęskę: zaczęła się ona od zabicia Wata Taylora, chłopi zostali rozproszeni i zmasakrowani przez lato i jesień 1381 r.

Kolejnym ruchem o zabarwieniu anarchistycznym był ruch taborytów, który narodził się w Czechach po 1419 r. Taboryci osiedlali się we wspólnotach. Najważniejsza z nich znajdowała się na wzgórzu w pobliżu zamku Bechyne nad rzeką Luznice – miejsce to nazwali „nową górą Tabor”. Pokonali lokalnych władców, zajmując miasto Urti oraz Pisek i ogłosili koniec władzy feudalnej. Armia taborycka została pokonana w 1434 r.

Kolejnym ruchem, a właściwie sektą nawiązującą do idei ruchu Wolnego Ducha byli rantersi, działający w latach 40.XVII w. w Anglii Cromwella. Składali się na nich pozbawieni roli chłopi, mieszkańców slumsów oraz bezrobotnych żołnierzy. Innym ruchem byli diggerzy – wspólnota kopaczy, gdyż uprawiali zboża na nieużytkach. Diggerzy  zakładali komuny. Głównym ich ideologiem był kupiec Gerrard Winstanley.

Ideami wolnościowymi były nasycone wystąpienia sankiulotów w czasie Rewolucji Francuskiej 1789 r., wywodzących się z robotników i rzemieślników paryskich. Występowali oni przeciwko królowi, arystokracji i bogatej burżuazji. Działali na zasadzie tzw. „akcji bezpośredniej”. Jeden z ich przywódców Jakub Roux mówił „Wolność to jedynie pusty frazes, jeśli jedna klasa bezkarnie głodzi drugą. Wolność to pusty frazes, jeśli bogaci rozporządzają prawem do życia lub śmierci swoich braci”.

Pięciu wielkich ideologów ruchu anarchistycznego: William Godwin, Max Stirner, Pierre Proudhon, Michał Bakunin i Piotr Kropotkin.

Pierre Godwin (l. 1756-1836). Jego myśl zainspirowała Rewolucję Francuską.

Godwin postrzegał społeczeństwo jako naturalny fenomen, pochodzący ze świata natury, zdolny do rozwoju w kierunku coraz to lepszego porządku: egalitarnego, zdecentralizowanego społeczeństwa opartego na dobrowolnej wymianie dóbr materialnych. Taki idealny świat indywidualnej sprawiedliwości i równości miał być osiągnięty raczej przez edukację i propagandę niż przez działalność polityczną, ponieważ – zdaniem Godwina – polityczne, czy nawet rewolucyjne zmiany byłyby jedynie chwilowe, gdyby nie były oparte na głębokiej zmianie postaw moralnych.

Według myśli Godwina rząd ponosi odpowiedzialność za większość światowych problemów. Kiedy zasady i skutki takiego rządzenia zostaną zlikwidowane, wówczas ludzki umysł rozwinie się naturalnie do wyższego stanu rozumności, sprawiedliwości i prawdy. Ludzkość wyzwolona od rządu będzie zdolna do nieograniczonego rozwoju.

Sprawiedliwość była centralnym punktem filozofii Godwina, który uważał, że potrzeba wzajemnej pomocy między ludźmi jest źródłem społeczeństwa, które jest wprawione w ruch przez zasadę sprawiedliwości. Jednocześnie społeczeństwo miałoby istnieć dla korzyści jednostki, a nie na odwrót, gdyż warunkiem największego rozwoju społeczeństwa jest rozwój jednostek. Według Godwina najszybszą metodą osiągnięcia wolnego społeczeństwa jest bezpośredni i indywidualny kontakt, a nie działalność grup politycznych.

Przejęty od Gowina nacisk na małe tymczasowe grupy, łączące się naturalnie w wolne stowarzyszenia, stał się od tej pory centralnym punktem anarchistycznej teorii i praktyki. Społeczeństwo anarchistyczne miało być zdecentralizowane i nieskomplikowane, a relacje interpersonalne miałyby być oparte na równości i przyjaźni, a nie na przymusie wynikającym ze stanu posiadania.

Max Striner (wł. Johann Kaspar Schmidt) urodził się w roku 1806 w Bayreuth, w ubogiej rodzinie. Zmarł w 1856 r. w Berlinie.

W roku 1836 ukończył studia filozoficzne w Berlinie (tam uczęszczał na trzy wykłady Hegla). Jego najważniejszą pracą była książka Jedyny i jego własność (wydana w 1844 r. w Lipsku). Rzuciła ona całą serią bezkompromisowych wyzwań każdej religijnej, politycznej czy filozoficznej ortodoksji, zarówno prawicowej, jak i lewicowej, postępowej i konserwatywnej.

Podstawową prawdą głoszoną przez Strinera było „Nic nie znaczy więcej niż ja sam. Wszystko, co przekracza jednostkę, musi być postrzegane jako fałszywa i tyrańska abstrakcja. Wolna jednostka musi odwrócić się od takich idei jak państwo, społeczeństwo, religia, naród, obowiązek i powinność”.

Striner utrzymywał, że jednostki powinny żyć tylko dla siebie, nie bijąc pokłonów nikomu ani niczemu oraz, że tego samego powinny oczekiwać od innych. Tylko taki „związek egoistów” może zagwarantować wolność jednostce oraz wszystkim innym jednostkom.

Pierre Joseph Proudhon, polityk, ekonomista, socjolog, dziennikarz. Uważany jest za ojca anarchizmu – jako pierwszy nazwał zaproponowany system anarchią. Urodził się w roku 1809 w Besançon we wschodniej Francji. Jego matka była kucharką, a ojciec bednarzem, browarnikiem i właścicielem tawerny. Zmarł w 1865 r. w Passay.

W wieku trzydziestu lat przeprowadził się do Paryża, gdzie był świadkiem niezadowolenia robotników przemysłowych i zaczął współpracę z grupami rewolucyjnymi. W roku 1840 opublikował pracę Co to jest własność. W pracy tej Proudhon uczynił ważne rozróżnienie pomiędzy posiadaniem przedmiotów na własny użytek, a własnością fabryk, narzędzi, ziemi, i surowców przy pomocy których czerpie się zyski.

Uważał, że własność i system polityczny, który ją wspiera muszą być zniesione, ale posiadanie skutecznie reguluje potrzebę pracy i życia – jest warunkiem indywidualnej wolności. Wszyscy robotnicy muszą mieć całkowite prawa do tego, co produkują, ale nie do środków produkcji; innymi słowy zasoby naturalne nie powinny należeć do nikogo, a mienie społeczne uzyskane dzięki możliwościom produkcyjnym i technice powinno być dziedzictwem wszystkich.

Według Proudhona zadanie uwolnienia społeczeństwa od brzemienia władzy i własności spada na klasę robotniczą, przy czym Proudhon odrzucił plany Marksa dotyczące organizacji politycznej – zamiast tego zachęcał do bezpośredniej akcji ekonomicznej.

Proudhon był założycielem pierwszego na świecie regularnego pisma o tematyce anarchistycznej Reprezentant Ludu, którego nagłówek głosił: „Czym jest wytwórca? Niczym, Czym powinien być? Wszystkim”.

W swojej pracy Myśli ogólne rewolucji w XIX w. Proudhon dowodził, że społeczeństwo ludzkie nie jest czymś oderwanym od natury, ale jej częścią, a naturalne regulacje i ograniczenia pozwalają ludzkości rozwijać się i osiągnąć wolność – rewolucja jest tak samo konieczna i tak samo nieunikniona, jak narodziny, wzrastanie i śmierć.

Według Proudhona rządy centralne miałyby być zniesione, a państwo zastąpione przez konfederacje regionów geograficznych. Europa na przykład stałaby się konfederacją konfederacji, w której najmniejsze konfederacje znaczyłyby tyle samo, co największe. Organizacja polityczna i decyzje zachodziłyby od dołu ku kurze.

Proudhon zmarł w 1865 r. Jego najsłynniejsze dzieło to Własność prywatna jest kradzieżą.

Michal Bakunin, twórca kolektywistycznej wersji anarchizmu. Urodził się w 1814 r. w Priamuchinie, w rosyjskiej rodzinie arystokratycznej. Zmarł w 1876 r. w Berlinie.

Uczył się w Szkole Artyleryjskiej w Sankt Petersburgu, a następnie służył w Rosyjskiej Gwardii Imperialnej w Mińsku i Grodnie. Po 2 latach zrezygnował ze służby i przeprowadził się do Moskwy, gdzie tłumaczył dzieła Hegla i Fichtego. W 1842 r. wyjechał do Niemiec – do Berlina, a później Drezna.

Bakunin uważał, że nowy świat może wyłonić się tylko poprzez całkowite zniszczenie starego. Prawdziwym celem historii jest wyzwolenie ludzkości, które będzie możliwe dzięki zupełnemu zerwaniu z przeszłością. To zupełne zerwanie – rewolucja – jest aktem absolutnej negacji dokonanym przez całą ludzkość przeciwko wszelkiej władzy. Cel – wolność, metoda – rewolucja, idą ze sobą w parze.

W trakcie trwania powstania styczniowego, Bakunin przez trzy lata angażował się w ruch na rzecz odzyskania niepodległości przez Polskę. Po upadku powstania jego uwaga odwróciła się w kierunku rewolucji międzynarodowej.

W roku 1868 Bakunin przyłączył się do Międzynarodowego Stowarzyszenia Robotników I-szej Międzynarodówki,  w ramach której propagował idee kolektywizmu – w odróżnieniu od Marksa i jego pomysłu przejęcia kontroli nad aparatem państwowym – Bakunin postulował (razem z Proudhonem) organizację swobodnych federacji w których skład wchodziłyby niezależne stowarzyszenia tworzone przez wolnych robotników.

Piotr Kropotkin urodził się w 1842 r. w Moskwie, w słynnej książęcej rodzinie. Ojciec był generałem armii carskiej. Piotr był najlepszym uczniem elitarnego korpusu Carskich Paziów, w związku z czym czekała go kariera i wysoka szarża w gwardii, a nawet objęcie stanowiska gubernatora prowincji. Zerwał jednak nić kariery wstępując do pułku amurskich kozaków. W następnych latach rozpoczął wędrówkę po Syberii, w czasie której dokonał wielu odkryć, za co w roku 1871 zaproponowano mu objęcie prestiżowego stanowiska sekretarza Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego. W ciągu następnych lat oddawał się badaniom naukowym. Po śmierci ojca zaangażował się się w ruch rewolucyjny. W 1872 r. wyjechał do Szwajcarii. Następnie powrócił do Rosji, jednak po aresztowaniu i osadzeniu w twierdzy – zbiegł i wyjechał do Anglii. Podróżował po Europie i wydawał od 1887 r. w swoją gazetę La Revolte. W niej, oraz w broszurach i książkach, podejmował współczesne mu problemy społeczne, ekonomii i historii. Jego optymizm i przejrzystość stylu zjednały wydawanym przez niego pismom wielką popularność. Zawarte w nich idee nazywane „wolnościowym” lub „anarchistycznym komunizmem” obiegły cały glob i wywarły ogromny wpływ na ruch anarchistyczny.

Przeważając a większość anarchistów nie widziała żadnej większej sprzeczności pomiędzy poglądami Kropotkina i Bakunina, uważając, że Bakunin interesował się raczej problematyką obalenia istniejącego porządku, Kropotkin natomiast formami organizacji, które miałyby go zastąpić. Jednak w odróżnieniu od bakuninowskiej rewolucji – całkowitej destrukcji i zmienienia starego porządku – u Kropotkina rewolucja miała być od samego początku działaniem konstruktywnym. Aby zapobiec tworzeniu się nowych form władzy, robotnicy mieliby zdawać sobie sprawę, że ich rewolucja jest początkiem całkowicie nowego społeczeństwa.

W anarcho-komunistycznym społeczeństwie Kropotkina miało nie być płac za pracę, gdyż jakakolwiek forma zapłaty byłaby formą przymusu.  W komunach wszystkie dobra miałyby być dostępne za darmo dla każdego, kto ich potrzebuje.

Według Kropotkina kapitalizmu nie może zastąpić własność państwowa (co preferowali autorytarni socjaliści).

Największym dziełem Kropotkina było Pomoc wzajemna jako czynnik rozwoju, oparta na obserwacjach z jego podróży po Syberii i Mandżurii. Obalała tezę o konieczności walki wewnątrz gatunku – czego ukoronowaniem miał być kapitalistyczny „wolny rynek” oparty na konkurencji. W swej pracy udowadniał, że sprawiedliwość, solidarność, współpraca i pomoc wzajemna są istotą ludzkiego społeczeństwa.

Kropotkin uważał AnarchizmAnarchizm jest doktryną polityczno-społeczną, której celem jest obalenie wszelkich form władzy, zarówno tej „wybieralnej”, jak i autorytarnej – poprzez rewolucje... za najwyższy wyraz biologicznej potrzeby tworzenia grup społecznych. Uważał, że po rewolucji społecznej, która obejmie wszystkich, społeczeństwo będzie rozrastać się i rozwijać w kierunkach niewyobrażalnych dla ludzi żyjących w autorytarnym świecie.

Wybrane ruchy anarchistyczne

Anarchosydykalizm – pierwszą organizacją anarchosydykalistyczną była założona przez Fernanda Pelloutier’a (1867-1901) Powszechna Konfederacja Pracy (CGT). Kamieniem węgielnym anarchosyndykalizmu były akcje bezpośrednie – niszczenie maszyn, bojkoty konsumenckie, zastraszanie łamistrajków, akty przemocy w stosunku do szefów i ich bogactw. Uważali, że takie działania połączone z anarchistyczną edukacją, utwierdzą solidarność robotników i pogłębią jednocześnie przepaść pomiędzy robotnikami a ich panami. Akcje bezpośrednie miały zaostrzyć konflikt klasowy i ostatecznie doprowadzić do strajku generalnego. Z robotnikami zjednoczonymi w swoich syndykatach – prototypach anarchistycznego społeczeństwa – strajk generalny miał oznaczać klęskę systemu kapitalistycznego. w latach 1902-1914 CGT dominowała we francuskim świecie pracy, a jej idee rozpowszechniły się szybko, wywierając wpływ na amerykański IWW (Przemysłowi Robotnicy Świata) oraz hiszpańskie ENT (Krajowa Konferencja Pracy).

Machnowszczyzna – po rewolucji październikowej uciekający przed terrorem anarchiści przenieśli ruch na ukraińskie „dzikie pola”, tworząc jesienią 1918 r. w Charkowie  Konferencję Organizacji Anarchistycznych, która wzywała do światowej rewolucji opartej na swobodnej federacji miejskich i wiejskich komun.

Anarchistyczna partyzantka pod wodza Nestora Machno (1888-1934) walczyła zarówno z Armią Czerwoną Trockiego, jak i białogwardzistami.

Nestor Machno skazany na dożywocie za zabójstwo szefa policji w 1908 r. zwolniony został w roku 1917, by następnie zostać wybranym na przewodniczącego Rady Robotniczo-Chłopskiej w Hulaj-Polu. Z uzbrojonym oddziałem pod czerwonym sztandarem z napisem „Wolność albo śmierć – ziemia w ręce chłopów, fabryki w ręce robotników” Machno zaczął rozdawać ziemię chłopom. Organizując regionalne konferencje chłopów, robotników i powstańców, Machno zaczął ustanawiać anarchistyczne komuny oparte na równości  i pomocy wzajmenej. Ruch przetrwał do roku 1921.

Krajowa Konfederacja Pracy (Confederación Nacional del Trabajo, CNT) – hiszpańska anarchosyndykalistyczna centrala związków zawodowych należąca do międzynarodowego Stowarzyszenia Pracowników. Odgrywa istotną rolę w ruchach społecznych związanych z anarchizmem.

CNT, będąca nie hierarchiczną – ale poziomą federacją wielu związków, zawiązana została w 1912 r. z federacji związków robotniczych i chłopskich, zainspirowanych francuskim anarchosydykalizmem. Zdelegalizowana w latach 20.XX w. CNT wdawała się w potyczki z policją i faszystami. Jej otwarte działanie zaczęło się od upadku monarchii w roku 1930, kiedy zaczęła przygotowanie do rewolucji. Kolejne powstania (stłumione krwawo przez armię rządową) miały miejsce w lecie 1932 r. – powstanie w Katalonii, 1933 r. w Katalonii, Andaluzji i Lewancie.

18 lipca 1936 r, armia generała Franco rozpoczęła zamach stanu. Zamiast odniesienia łatwego zwycięstwa napotkała na radykalny opór ze strony ludu. Robotnicy i chłopi przejęli administracje kraju, organizując ochotniczą rewolucyjną milicję do walki ze świetnie uzbrojonymi faszystami. Komitety robotnicze, zgromadzenia chłopskie i demokratyczna milicja były zbliżone do tych istniejących podczas Komuny Paryskiej. Hiszpanie nie walczyli w obronie rządu, ale by stworzyć rewolucyjne społeczeństwo.

W 1939 r. CNT została zdelegalizowana, a całość jej majątku została przejęta przez reżim. CNT przygotowała ludzi do wprowadzenia idei anarchistycznego społeczeństwa w życie.

Bibliografia:

1. Norman Cohn, W pogoni za milenium, Milenarystyczni buntownicy i mistyczni anarchiści średniowiecza, ISBN 978-83-233-2312-9. Wydanie I, Kraków 2007.
2. Clifford Harper, Anarchia w obrazkach, ISBN 83-916274-1-1, Wydanie I, Kraków-Poznań 2004.
3. Piotr Kropotkin, Spólnictwo a socjalizm wolnościowy, Oficyna Wydawnicza Bractwa „Trojka”, ndt.
4. Piotr Kropotkin, Etyka, pochodzenie i rozwój moralności, Łódź 1949.
5. Pierre Joseph Proudhon, Co to jest własność?, Zielona Góra 1997.
6. Tomasz Sajewicz, Machnowszczyzna na Ukrainie w roku 1918, Białystok 2002.