Żołądek jest wyjątkowo ciekawą i nietypową strukturą w organizmie człowieka. Znajduje się on u zakończenia przełyku – przez wpust wpada do niego rozdrobniona w jamie ustnej treść pokarmowa. To tutaj zaczyna się trawienie chociaż wbrew obiegowej opinii nie jest trawione tu wszystko lecz przede wszystkim białka.

Patrząc na żołądek po otworzeniu jamy brzusznej człowieka zobaczylibyśmy po prostu całkiem spory worek mięśni. Jego długość to zazwyczaj 25-30 centymetrów a szerokość waha się pomiędzy 12 i 14 centymetrami. Pojemność zależy od tego czy znajduje się w nim jakieś jedzenie. Jeśli tak to naturalnie rozciąga się. Możemy to odczuć po większym posiłku. Niemniej jego przeciętna pojemność określana jest na 1-3 litrów. Ma dość nietypowy jak na struktury naszego ciała hakowaty kształt lecz nie jest to jeszcze nic nadzwyczajnego.

Wyróżnić możemy cztery podstawowe funkcje żołądka: rozdrabnianie pokarmu, wyjaławianie pokarmu, trawienie białek i trawienie cukrów. Rozdrabnianie pokarmów odbywa się zarówno poprzez procesy chemiczne jak i mechaniczne za pomocą ruchów mięśni. Znacznie istotniejsze jest jednak to co w żołądku jest wytwarzane i właśnie to decyduje o jego wyjątkowości. Treść żołądkowa to mieszanina dostarczonego do niego pokarmu z enzymami trawiennymi i kwasem solnym, który jest silnie żrący i ma za zadanie z jednej strony wyjałowienie pokarmu przez zniszczenie wszystkich nieprzystosowanych drobnoustrojów czy pasożytów a z drugiej, aktywowanie działających tylko w bardzo silnie kwasowym środowisku. Kwas solny hamuje trawienie cukrów, które odbywa się od pierwszego kontaktu pokarmu ze śliną gdyż kwasowe pH wyłącza odpowiedzialne za to enzymy.

Dwunastnica znajduje się zaraz za żołądkiem. Przez odźwiernik wpadają bezpośrednio do niej treści przetworzone uprzednio przez enzymy i kwasy działające w żołądku. Licząca około 5 centymetrów górna część dwunastnicy określana jest mianem opuszki. W niej istnieją dojścia do wątroby oraz połączenie z krezką czyli naczyniami krwionośnymi bezpośrednio zasilającymi samą dwunastnicę i pobliskie narządy jamy brzusznej. W tej części pojawiają się już też fałdy okrężne odpowiedzialne za nadawanie ruchu pokarmowi. Dalej dwunastnica przechodzi w część zstępującą tworzącą zagięcie górne i dolne.

Tutaj właśnie swoje ujście znajduje przewód żółciowy, z którego do treści pokarmowej zawierającej tłuszczeKokosowe skarby Oprócz owoców i warzyw, w naszej diecie ważną rolę odgrywają tłuszcze. Często używane są takie, które szkodzą zdrowiu.... przedostaje się żółć, bez której ich metabolizowanie byłoby niemożliwe. Także tutaj ma swoje ujście przewód trzustkowy. Część zstępująca dwunastnicy posiada gęsto ułożone wytwarzane przez śluzówkę fałdy okrężne. Jej światło jest znacznie węższe od światła opuszki dwunastnicy. Cała część zstępująca liczy sobie około 10 centymetrów. Dalej mamy część dolną (poziomą) dwunastnicy. Dalej zaciska się światło przewodu ale intensywnieją fałdy wytwarzane przez błonę śluzową. W ostatniej części przechodzącej potem do jelita cienkiego, fałdy są jeszcze gęstsze i wyższe a światło przewodu jest jeszcze mniejsze. Ta część liczy sobie około 6 centymetrów.

Głównym powodem istnienia dwunastnicy jest konieczność posiadania przez układ pokarmowy miejsca, w którym wstępnie przetworzona w żołądku treść pokarmowa zostanie wymieszana z sokiem trzustkowym i z żółcią by mogły być trawione substancje, które w kwaśnym żołądku nie zmieniają swojej postaci. Wchłaniana jest tu już bardzo duża ilość składników odżywczych.

Dwunastnica tak jak żołądek posiada bardzo grubą błonę śluzową. Dzieje się tak głównie z powodu przyjmowania przez nią wytworzonej w żołądku papki pokarmowej, której dużą część stanowi naturalnie kwas solny. Co więcej, dodatkowe substancje i enzymy trawiące trafiające do treści pokarmowej w dwunastnicy również miałyby bardzo negatywne dla niej skutki jeśli pozwoliłoby się im na bezpośredni kontakt z komórkami nabłonka dwunastnicy. Jednak to głównie substancje z żołądka zagrażają dwunastnicy, czego najlepszym dowodem jest bardzo częste współwystępowanie problemów w tych narządach.

Układ pokarmowy

Choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy

Ze statystyk polskich lekarzy wynika, że najczęstszym powodem zgłaszania się do nich pacjentów są wcale nie przeziębienia czy stany grypowe, lecz kłopoty ze strony układu pokarmowego. W większości przypadków pacjenci uskarżają się na żołądek. Naturalnie zazwyczaj są to tylko problemy z niestrawnością wynikającą z przejedzenia lub przyjęcia ciężkostrawnych bądź nieakceptowanych przez danego pacjenta pokarmów. Nierzadko problem wywołany jest alkoholem. Jeszcze kiedy indziej zdarza się, że winowajcą jest wirus wywołujący bardzo nieprzyjemną choć zwykle niegroźną grypę żołądkową. W niektórych jednak wypadkach winowajcami kłopotów są wrzody pojawiające się na ścianach najczęściej dwunastnicy ale także w żołądku a nawet w dolnej części przełyku, która pokryta jest podobną błoną śluzową jak dwa powyższe narządy.

Wrzody to zwykle małe, przeważnie mające mniej niż 2 centymetry średnicy wysepki powstałe na tkance nabłonka wyściełającej wszystkie te narządy. W trakcie badania odpowiednim wziernikiem wyglądają one jak małe kratery. Spowodowane jest to tym, że uszkodzony nabłonek ma zwykle barwę brązowożółtą i znajduje się tak jakby w zagłębieniu gdyż nie mogąc wytwarzać odpowiednich ilości śluzu, błona śluzowa, która powinna być bezpośrednio nad nim, jest nieobecna. Tego typu wrzody zdarzają się dość często u osób w każdym wieku – od małych, nawet i rocznych dzieci, po osoby w bardzo podeszłym wieku. Zwykle ich leczeniem zajmuje się sam organizm i nie dają one żadnych objawów. Co najwyżej odczuwalne jest dość charakterystyczne ssanie głodowe. Ból w lekkich przypadkach występuje sporadycznie lub nie ma go wcale.

Tak naprawdę o chorobie wrzodowej możemy mówić dopiero kiedy pojawiają się poważne objawy choroby takie jak na przykład krwawienia z przewodu pokarmowego. W innych wypadkach trzeba przyjąć do wiadomości, że środowisko panujące w naszym układzie pokarmowym nie znalazłoby się na liście najlepszych miejsc na wakacje i pogodzić się ze sporadycznym występowaniem drobnych problemów. Niemniej w żadnym razie nie wolno lekceważyć objawów poważnych takich jak ból gdyż w skrajnym przypadku może dojść do perforacji ścian przewodu pokarmowego i wydostania się treści pokarmowej do jam ciała. Jest to sytuacja bezpośrednio zagrażająca życiu, która nawet opanowana może mieć katastrofalne konsekwencje dla pacjenta.

Jedną z podstawowych funkcji żołądka jest produkowanie w dużych ilościach substancji, które rozkładają białka (pepsyny) i niszczą drobnoustroje (kwas solny). Jak by na to nie patrzeć, nasze komórki także zbudowane są z białek a kwasy, które niszczą bakterie, mogą z równym powodzeniem niszczyć nasze komórki nabłonkowe czy mięśniowe.

Dlatego też niektóre przypadki choroby wrzodowej spowodowane są nadprodukcją destruktywnych substancji, zwłaszcza kwasu solnego, i/lub niedostateczną ochroną przed niszczycielskim działaniem. Naturalną ochroną w żołądku i dwunastnicy jest błona śluzowa pokryta dodatkowo neutralizującym kwasy śluzem. Żeby mogła prawidłowo działać musi być nieuszkodzona i dobrze ukrwiona.

Wrzody często są skutkiem długotrwałego przyjmowania różnych farmaceutyków, niesteroidowych środków przeciwzapalnych: polopirynę i paracetamol. Oczywiście nie należy oczekiwać, że każdy pacjent przyjmujący te leki zapadnie na chorobę wrzodową.

Klasycznie przyjmuje się, że głównymi winowajcami rozwoju choroby wrzodowej są czynniki środowiskowe takie jak długotrwały stresStres i jego właściwości Stres jako pewien stan umysłu i ciała związany z sytuacją, która nas denerwuje, nie musi być... oraz palenie papierosów, nadużywanie alkoholu i ostre przyprawy. Wciąż uważa się, że są to czynniki mogące wpływać na pojawienie się problemów lecz jako podstawowy czynnik wskazywana jest bakteria Helicobacter pylori. Jej obecność wykrywa się niemal u wszystkich pacjentów z wrzodami w dwunastnicy i u 4 na pięciu z wrzodami w żołądku. Jest to bakteria w pełni przystosowana do przetrwania w niekorzystnych dla wszelkiego życia w żołądku i dwunastnicy. Przenoszona jest ona najprawdopodobniej z człowieka na człowieka przez bezpośredni kontakt.

Blisko co trzecia osoba w wieku 30 lat jest zakażona tą bakterią a ich odsetek rośnie w sposób istotny z wiekiem. Nie wszystkie osoby, u których bakteria się zadomowiła rozwiną u siebie chorobę wrzodową lecz praktycznie u wszystkich zaczną pojawiać się jakieś problemy z błoną śluzową żołądka i dwunastnicy. Bardzo prawdopodobne jest, że na jakimś etapie życia zaczną pojawiać się u nich objawy choroby wrzodowej chociaż nawet w przypadkach kiedy ich nigdy nie będzie, badania przesiewowe udowadniają, że najprawdopodobniej trwać będzie jakiegoś rodzaju stan zapalny błony śluzowej. Skutki działania bakterii nie zostały do tej pory dokładnie rozpoznane i konieczne są dalsze badania w celu dokładnego poznania efektów jej działania.

Powikłania i objawy choroby wrzodowej

Helicobacter pylori, znana także pod wcześniejszą nazwą Campylobacter pylori to pałeczka o heliakalnym kształcie, która towarzyszy 80% przypadków choroby wrzodowej żołądka oraz 90% przypadków pojawiania się dających objawy wrzodów w dwunastnicy. Uznana została ona za głównego sprawcę choroby wrzodowej. Niemniej u większości osób nią zakażonych, choroba nie rozwija się. Hipotez wiążących bakterię z wrzodami jest kilka lecz żadna nie jest jeszcze obecnie uznana za obowiązującą.

Bakterie H. pylori najprawdopodobniej towarzyszyły nam od początku istnienia ludzkości. Za ich źródło uznaje się Afrykę Wschodnią. Tam obserwuje się najwięcej jej rodzajów a w miarę oddalania się od tego miejsca, różnorodność jej typów mocno się ogranicza. Skonstruowane przez specjalistów symulacje dowodzą, że bakteria zaczęła rozprzestrzeniać się po świecie 58.000 lat temu wraz z początkiem migracji pierwszych ludzi. Szacuje się, że w chwili obecnej nosicielami bakterii jest około 30% mieszkańców krajów wysoko rozwiniętych i aż 70% osób żyjących w krajach rozwijających się. Przenoszenie bakterii następuje zazwyczaj z matki na dziecko przed ukończeniem przez nie 10 roku życia chociaż w części wypadków organizm zwalcza infekcję. Bakteria może dostać się do układu pokarmowego człowieka także w wieku późniejszym przy kontakcie z dowolnym nosicielem. Wiadomo na pewno, że nie można zarazić się przez pocałunek.

Jeśli martwimy się, że możemy być nosicielami bakterii i tym samym zaliczać się do grupy ryzyka wystąpienia choroby wrzodowej, możemy przebadać się na jej obecność. Najprostszym badaniem jest wykrywanie w surowicy krwi przeciwciał charakterystycznych dla osób zakażonych bakterią. Niestety spora część osób zdrowych w tym teście określana jest fałszywie jako zakażone bakterią. Badanie to zazwyczaj uzupełniane jest podobnym testem na inne przeciwciała. Inną metodą wykrywania bakterii w układzie pokarmowym jest podanie specjalnego preparatu, który rozkładany jest przez H. pylori według nietypowego wzoru. Następnie wykrywa się nietypowe produkty przemiany specyfiku w oddechu i moczu pacjenta. Skuteczność tych badań przekracza 90% i choć dość kosztowne, pozwalają na określenie z bardzo wysoką pewnością czy dana osoba jest nosicielem bakterii. Inne metody są bardziej lub mniej inwazyjne i nie stosuje się ich w badaniach przesiewowych.

Diagnostyka choroby wrzodowej polega w praktyce na działaniach w trzech kierunkach. Przede wszystkim wykonywane jest badanie endoskopowe, które pozwala potwierdzić występowanie wrzodów w żołądku i/lub w dwunastnicy.

Uzupełnia się je testami na obecność Helicobacter pylori i równolegle prowadzi się badania wykluczające możliwość powodowania objawów przez inne schorzenia, w szczególności raka.

Endoskopia to badanie należące do nieprzyjemnych lecz zazwyczaj nie bolesnych. Jego istotą jest wprowadzenie do ciała pacjenta przewodu, poprzez który możliwe jest przeprowadzenie narzędzi i wykonanie za ich pomocą niezbędnych czynności. Badanie endoskopowe w podejrzeniu choroby wrzodowej nosi miano gastroduodenoskopii. Garstoskopia to badanie samego żołądka. W jego trakcie przez usta pacjenta w prowadzany jest do jego żołądka i dalej do dwunastnicy przewód, wewnątrz którego umieszcza się zazwyczaj wziernik-kamerę, źródło światła oraz w razie potrzeby aparat do pobrania próbek w celu późniejszych badań laboratoryjnych. W trakcie gastroduodenoskopii można bezpośrednio obejrzeć ściany narządów i bez większych problemów zlokalizować wizualnie wrzody. Jeśli badanie wykonywane jest w sytuacji występowania krwawienia, możliwe jest jego zatamowanie za pomocą specjalnych przyrządów.

Testy na Helicobacter pylori można wykonać metodami inwazyjnymi lub nieinwazyjnymi. Najlepszy jest inwazyjny test ureazowy, który polega na pobraniu w trakcie badania endoskopowego wycinka błony śluzowej, która następnie jest poddawana odpowiedniej obróbce chemicznej i na podstawie jej reakcji można określić czy bakteria znajduje się w organizmie.

Badania endoskopowe i dalsze testy na obecność bakterii Helicobacter pylori przeprowadzane są kiedy objawy są wyraźne i wskazują na chorobę wrzodową. Lekarz pierwszego kontaktu badający pacjenta będzie starał się w pierwszej kolejności wykluczyć grypę żołądkową oraz chorobę refluksową żołądka, które w pewnej mierze dają podobne objawy co choroba wrzodowa.

Po wykryciu w trakcie badania endoskopowego wrzodów, wykonuje się także testy na możliwość występowania innych źródeł choroby niż sama podatność połączona z obecnością Helicobacter pylori. Wrzody żołądka mogą bowiem oznaczać rozwijanie się raka tego narządu a także wiele innych syndromów, które przez lekarza muszą zostać wykluczone.

Poważnie zaniedbane przypadki choroby wrzodowej żołądka prowadzą do ciężkich zagrażających życiu powikłań. W momencie ich wystąpienia konieczne jest podjęcie bardzo inwazyjnych zabiegów chirurgicznych, bez których szanse pacjenta na przeżycie są znikome.

Bardzo mocno wrzodziejące części żołądka, które grożą perforacją i mocno krwawią, muszą być usuwane w całości. Wykonuje się to po rozcięciu jam brzusznych. Po usunięciu części ściany żołądka konieczne jest odtworzenie ciągłości układu pokarmowego. Pierwsza z metod polega na wykonaniu plastyki nowego połączenia żołądka z dwunastnicą i praktycznie przywrócenia stanu poprzedniego lecz z mniejszym żołądkiem. Druga metoda polega na połączeniu żołądka z pierwszą pętlą jelita cienkiego. W ten sposób dwunastnica traci bezpośrednie połączenie z żołądkiem i staje się jedynie kanałem dostarczającym sok trzustki oraz żółć.

W przypadku bardzo poważnych wrzodów dwunastnicy wykonuje się wagotonię polegającą na przecięciu nerwów błędnych przylegających do dwunastnicy. Efektem tego jest zmniejszone wydzielanie soku żołądkowego i pepsyny – enzymu trawiącego białka. Jej częstym efektem jest zwężenie odźwiernika dwunastnicy uniemożliwiające przechodzenie do niej treści pokarmowych. Korygować musi to kolejna operacja.

Powikłania choroby wrzodowej wymagające tak drastycznych środków niekoniecznie są efektem zaniedbania leczenia. Jeśli choroba wrzodowa przebiega bez stwierdzenia Helicobacter pyroli (10-15% przypadków) lub próby jej zniszczenia kończą się niepowodzeniami (bardzo rzadko), choroba przybiera postać przewlekłą i nawet przy podawaniu leków neutralizujących drażniące działanie soków trawiennych, dochodzić może do pojawiania się i niewłaściwego gojenia wrzodów.

Uzupełnieniem terapii w takich przypadkach jest dieta niemal całkowicie porzucona w innych przypadkach. Jej zalecenia są dość ogólne i skupiają się na niedostarczaniu do układu pokarmowego substancji potencjalnie drażniących takich jak używki. Zaleca się również rzucanie palenia. Mało drażniące przy chorobie wrzodowej posiłki to potrawy nie za gorące i bez ostrych przypraw w nadmiarze. Ważne jest ich dobre rozdrobnienie. Niezalecane jest spożywanie smażonych potraw. Posiłki powinny być spożywane co 2-3 godziny ale w małych porcjach. Zadbać trzeba też o to by było one pełnowartościowe i organizmowi niczego nie zabrakło.