Luźni ludzie

Określenie „luźny” wziąć się miało z języka niemieckiego. Pochodzić ma od słówka „los” – bez pana służący lub „lose” – wolny (Grodzicki, 1961, 15). Ludźmi „luźnymi” (albo inaczej: hultajami, ludźmi swawolnymi, wagabundami, wałęsami lub włóczęgami) nazywani byli w epoce wczesnonowożytnej ogólnie ci wszyscy, którzy nie mieścili się w tradycyjnym, ustabilizowanym podziale społeczeństwa stanowego. Ci, których nie dało się jednoznacznie przypisać ani do szlachty, ani do mieszczaństwa ani chłopstwa. Nie należeli też do kleru czy armii zawodowej. Na pograniczu tej kategorii była służba domowa, która co prawda często podpisywała kontrakty z pracodawcami (mieszczanami lub szlachtą), ale równie często je zrywała i ruszała w świat szukając kolejnego zajęcia (Markiewicz, 2002, 168). Z ludzi „luźnych” rekrutowała się w XIX wieku, tak typowa dla wczesnokapitalistycznego społeczeństwa, klasa robotnicza (Neyman, 1966, 59).

Problem ludzi „luźnych” już od dawna obecny był w historiografii. W czasach Oświecenia zajmowali się m.in. Sebastian Czochron, Teodor Ostrowski, Stanisław Staszic i Tadeusz Czacki (Karpiński, 1987, 178). W XX wieku w swojej pracy Początki klasy robotniczej. Problem rąk roboczych w przemyśle polskim epoki stanisławowskiej, Nina Assorodobraj badała to zagadnienie z punktu widzenia socjologiczno-historycznego, natomiast pod względem socjologiczno-prawnym zajmował się nim Stanisław Grodziski.

„Luźni” byli kategorią złożoną. Należeli do niej ci, którzy uczciwie zarabiali na życie, tj. pracownicy najemni, pracownicy sezonowi, wędrowni rzemieślnicy, ludzie związani z handlem (flisacy, furmani, wolarze, obnośni sprzedawcy), wędrowni weterynarze, znachorzy, artyści i niedźwiednicy. Byli wśród nich także i ludzie marginesu społecznego: zdemobilizowani żołnierze (zbierający się często w tzw. „kupach swawolnych”), żebracy, prostytutki i przestępcy (Markiewicz, 2002, 169-172). Badający mieszkańców osiemnastowiecznego Krakowa Mirosław Frančič zalicza do tej zbiorowości: pracowników dniówkowych; byłych majstrów cechowych, którzy utracili swoje warsztaty; złodziei i złodziejaszków; dezerterów rozmaitych armii europejskich oraz chłopów uciekających przed sześcioletnią służbą w wojsku; chłopskich synów wyczekujących na pracę w mieście; synów rodzin szlacheckich i zubożałych rodzin mieszczańskich; skrzywdzone przez ludzi dziewczęta wiejskie; miejscowe prostytutki; ludzi skłóconych z rodziną, z prawem lub z dawnym pracodawcą (Frančič, 1967, 22).

Byli to więc ludzie nie dysponujący przeważnie własnym majątkiem, nie posiadający stałego miejsca zamieszkania, nie mający stałej pracy. Ich więzi z rodziną były rozluźnione bądź całkowicie zerwane, przez co ich sytuacja życiowa i zawodowa była inna niż rodziców (między innymi w sensie statusu społecznego lub rodzaju wykonywanej pracy). Byli niezależni i nieobciążeni powinnościami (na przykład zbiegli chłopi). Koleje ich życia cechowała duża ruchliwość społeczna, chociaż jak wyliczył Bohdan Baranowski przemierzali gościniec przez nie więcej jak 15-20 dni w ciągu roku (Baranowski, 1986, 54).

„Luźni” uważani byli przez resztę staropolskiego społeczeństwa za zagrożenie, dlatego nie byli aprobowani ani przez władze miejskie, ani państwowe. Statut O luźnych, zawarty w konstytucjach sejmu piotrkowskiego z 1496 roku, stanowił podstawę całego późniejszego polskiego ustawodawstwa dotyczącego poruszanego problemu. Zakazywał on mieszczanom zatrudniania (na kontrakt trwający krócej niż rok) ludzi luźnych, którzy nie mieli stałego miejsca zamieszkania i nie mogli przedstawić listów zwalniających z pracy lub z poddaństwa (Ihnatowicz i inni, 1988, 292). To samo prawo według Zygmunta Glogera nakazywało zatrzymywać ludzi luźnych podróżujących podczas żniw „z Mazowsza i innych krain polskich do Śląska i Prus”, a kolejna ustawa z 1538 roku zabraniała przepuszczania luźnych do Śląska i na Węgry. Konstytucja sejmowa z roku 1593 stanowiła, iż „starostowie, urzędy miejskie i wszyscy ziemianie mają prawo chwytać, zakuć i zmusić do pracy każdego luźnego”, aż do czasu, kiedy upomni się o niego prawowity pan (Gloger, 1972, 150). Tak było początkowo tylko w województwie poznańskim i kaliskim, lecz przez cały XVII wiek normę tę przyjmowały stopniowo pozostałe ziemie Rzeczypospolitej Obojga Narodów.

To właśnie szlachta najgoręcej występowała przeciwko „hultajom i swawolnikom”, pragnąc zahamować w ten sposób zbiegostwo włościan. Oprócz prób ograniczenia krótkoterminowego zatrudnienia, próbowano wprowadzić również specjalne opodatkowanie dotykające ludzi luźnych – do 1578 roku mieli oni płacić po około 12 groszy pogłównego, a w latach następnych – nawet jeden floren (Karpiński, 1983, 198).

Warto zwrócić jeszcze uwagę na problem przyczyn wejścia ludzi na drogę „luźności”. Frančič wyróżnił tu dwie przyczyny: strukturalne (dominujące wśród tej kategorii) i przypadkowe (Frančič, 1967, 193). Te pierwsze związane były z rozwarstwieniem i pauperyzacją ludności wiejskiej oraz koniecznością poszukiwania wciąż nowych źródeł utrzymania (praca najemna). Te drugie to na przykład skutki wojen, dezercja, ucieczka przed poborem, klęski elementarne, obawa przed karą i dezaprobatą społeczną, czy konflikty osobiste (Frančič, 1967, 70).

Ponieważ, jak już wspominałam, „luźni” byli kategorią bardzo złożoną, badaczom trudno jest nieraz – przeglądając materiał źródłowy – ją wyodrębnić. Czasami zdarza się więc, że traktuje się wszystkich „luźnych” jako ludzi marginesu społecznego (Frančič, 1967, 22).

Bibliografia i literatura przedmiotu:

Assorodobraj, Nina; 1946, Początki klasy robotniczej. Problem rąk roboczych w przemyśle polskim epoki stanisławowskiej, Warszawa: Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik”.

Baranowski, Bohdan; 1986, Ludzie gościńca w XVII-XVIII wieku, Łódź: Wydawnictwo Łódzkie.

Frančič, Mirosław; 1967, Ludzie luźni w osiemnastowiecznym Krakowie; Wrocław: PAN.

Gloger, Zygmunt; 1972, Encyklopedia staropolska ilustrowana, wyd. II, T. 3, Warszawa: Wiedza Powszechna.

Grodziski, Stanisław; 1961, Ludzie luźni. Studium z historii państwa i prawa polskiego, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Ihnatowicz Ireneusz, Mączak Antoni, Zientara Benedykt, Żarnowski Janusz (red); 1988, Społeczeństwo polskie od X do XX wieku, Warszawa: Książka i Wiedza.

Karpiński, Andrzej; 1987, Historycy wobec marginesu społecznego w Polsce XVI-XVIII wieku, w: Kwartalnik Historyczny, R. 94, nr 2, ss. 177 – 188.

Karpiński, Andrzej; 1983, Pauperes. O mieszkańcach Warszawy XVI i XVII wieku; Warszawa: PWN.

Markiewicz, Mariusz; 2002, Historia Polski 1492-1795, Kraków: Wydawnictwo Literackie.

Neyman, Elżbieta; 1966, Typy marginesowości w społeczeństwach i ich rola w zmianie społecznej, w: Studia Socjologiczne, nr 4, ss. 35 – 62.